Kantelende Amazone (3)
Het Amazonegebied is frontlijn in de strijd tegen klimaatverandering. “Climate control centre for the world”, noemde de Canadese rockzanger Bruce Cockburn het regenwoud in zijn song ‘If A Tree Falls’: “If a tree falls in the forest does anybody hear? Anybody hear the forest fall?”
Volgens sommigen zouden delen van de Amazone dicht bij zogenaamde kantelpunten (tipping points) zijn, waarbij een relatief kleine verandering voor een relatief groot en onomkeerbaar gevolg zorgt en het klimaat in een andere evenwichtssituatie terechtkomt. Er zijn ook tegengeluiden die zeggen dat de Amazone flexibeler is dan de kantelpuntprofeten prediken.
Om de invloed te onderzoeken die verstedelijking in tropische gebieden op lokale ecosystemen en het mondiale klimaat heeft, ging januari 2014 het GOAmazon project van start in het regenwoud bij Manaus, hoofdstad van de Braziliaanse deelstaat Amazonas. Het Nationale Instituut voor Amazone Onderzoek (INPA) werkte hierin samen met onder andere het Amerikaanse ministerie van Energie en het Duitse Max Planck Instituut voor Chemie.
GOAmazon staat voor Green Ocean Amazon. Deze naam refereert aan de eigenschappen van wolken boven het Amazonewoud en boven de oceanen. Die lijken op elkaar. Een grote hoeveelheid vocht en een lage concentratie van zwevende deeltjes maken de waterdruppels die door condensatie op die deeltjes ontstaan snel groter. Ze krijgen in hoog tempo voldoende massa om omlaag te vallen. Daardoor kan het van het ene op het andere moment pijpestelen regenen.
In 2014 bezocht ik samen met meteoroloog Bruno Takeshi Tanaka Portela van INPA een onderzoekslocatie van GOAmazon in het Amazonestadje Manacapuru, 60 kilometer ten westen van Manaus. Daar werd onderzocht hoe de uitstoot van schadelijke stoffen in een grote stad als Manaus de directe omgeving beïnvloedt, en wat de effecten zijn op het klimaat.
Tanaka Portela noemde GOAmazon “slechts het begin”. “Om te doorgronden hoe dingen in het Amazonegebied écht werken, moeten er meer aspecten worden bestudeerd”, betoogde hij, “niet alleen de bossen, de bladeren en de bodem, maar alle ecosystemen, alle interacties, de hele kringloop van atmosfeer, biosfeer en hydrosfeer.”
Luchtvervuiling
Ook ik wil weten “hoe dingen in het Amazonegebied écht werken”. Begin 2017 ben ik terug in Brazilië. Op mijn lijstje van te spreken wetenschappers staan ondermeer de Braziliaan Niro Higuchi en diens Amerikaanse collega Philip Fearnside. Beiden maakten deel uit van het ‘Intergovernmental Panel on Climate Change’ van de Verenigde Naties dat in 2007, samen met de Amerikaanse ex-vice-president Al Gore, de Nobelprijs voor de Vrede kreeg. De eerste met wie ik echter contact opneem, is Paulo Artaxo, hoogleraar atmosferische fysica van de Universiteit van São Paulo en een van de initiatiefnemers van het GOAmazon project. Ik wil van hem weten wat het onderzoek uiteindelijk heeft opgeleverd. En hoe het zit met het mogelijke kantelen van de Amazone.
Als ik hem spreek, bevindt Paulo Artaxo zich middenin het proces van de finale besprekingen met de internationale partners van GOAmazon. Hij is enthousiast. Het project is “extreem succesvol” gebleken, zegt hij: “Er is een enorme hoeveelheid nieuwe informatie verzameld op terreinen als de koolstofkringloop, aërosolen en wolken, ozon en fotosynthese; verder diverse aspecten die nooit eerder zijn onderzocht, zoals de wisselwerking tussen stedelijke luchtvervuiling – in dit geval Manaus – en het functioneren van natuurlijke ecosystemen.” Dat laatste levert ook belangrijke nieuwe kennis op, aldus Artaxo.
De vraag is nu: Wat gaat er met die nieuwe kennis gebeuren? Dat hangt er dus vanaf. Paulo Artaxo: “Er zijn wetenschappelijke aspecten die relevant zijn voor beleidsmakers en politici, en andere wetenschappelijke resultaten waarmee bestaande klimaatmodellen kunnen worden verbeterd.”
Neerslag
Een van de onderzoeken van GOAmazon ging over de ozonconcentratie in de regio. Er werden erg hoge concentraties gemeten van meer dan 40 deeltjes per miljard, 100 kilometer van Manaus. “Het is een concentratie die kenmerkend is voor stedelijk vervuilde regio’s en die in grote mate de fotosynthese in het woud beïnvloedt”, legt Paulo Artaxo uit. “Ozon vermindert de koolstofopname van de vegetatie. De stedelijke vervuiling van Manaus vermindert dus de mogelijkheid om de concentratie CO2 in de atmosfeer door absorptie in de biomassa van het woud te verminderen. Dit heeft grote gevolgen voor de koolstofkringloop. Als de ozonconcentratie in de toekomst hoger wordt, zoals voorspeld in klimaatmodellen, kan het woud minder koolstof opslaan.”
Een ander punt is het effect van vervuiling op de neerslag, zo belangrijk voor het voortbestaan van het Amazonewoud. De onderzoekers namen op de route van de rookpluim uit Manaus afwijkingen in het proces van wolkenvorming waar. Door de vervuiling, als gevolg van verstedelijking en de verbranding van biomassa, neemt de hoeveelheid fijnstof in de atmosfeer toe en zijn er steeds meer condensatiekernen – stofdeeltjes waar water op condenseert. Dit leidt tot kleinere druppels en vertraagt aldus de vorming van regen. Daardoor zal er in het gebied minder regen vallen en zullen neerslagpatronen veranderen. Dat heeft invloed op de biodiversiteit van het woud en op de productiviteit van planten, de groei van sojabonen, weidegronden enzovoort.
“Als gevolg van stedelijke vervuiling zal de levensvatbaarheid van het woud afnemen en zullen gebieden minder landbouwproducten opleveren”
Hoewel de naam anders doet vermoeden, zijn de resultaten van het GOAmazon onderzoek van toepassing op alle gebieden in de wereld met tropisch woud. Paulo Artaxo noemt Zuid-Oost Azië en de dichtbevolkte, stedelijke gebieden in Afrika. Als gevolg van stedelijke vervuiling zal ook daar de levensvatbaarheid van het woud afnemen en zullen die gebieden minder landbouwproducten opleveren.
De bevindingen van GOAmazon vragen om maatregelen. Maar dat is niet aan wetenschappers, beaamt Paulo Artaxo: “Dit is in het bijzonder belangrijk in Amazônia, waar de laatste drie jaar de ontbossingscijfers met 30 procent zijn toegenomen. Brazilië heeft een erg succesvolle geschiedenis op het gebied van verminderen van ontbossing in de jaren 1995 tot 2005. De ontbossing ging toen van 27.000 vierkante kilometer terug naar 5.000 vierkante kilometer. De laatste drie tot vier jaar zijn deze cijfers echter weer toegenomen, tot 8.000 vierkante kilometer.”
Internationale druk
Paulo Artaxo wijt de toename van de ontbossing aan “het onvermogen van de Braziliaanse overheid om een politiek te bedrijven die de Amazone beschermt”. Artaxo: “Het Braziliaanse congres wordt gedomineerd door mensen uit de landbouwindustrie. Zij draaien verschillende wetten terug die eerder zijn ingesteld om de ontbossing in de Amazone tegen te gaan. Wat er nu gebeurt moet een waarschuwing zijn voor internationale gemeenschappen dat Brazilië weliswaar de ontbossing tot nul kán verminderen, maar dat er echt internationale druk nodig is om dat ook te bewerkstelligen. Het Braziliaanse congres, gedomineerd door conservatief rechts, neigt er namelijk meer dan voorheen naar om ontbossing te steunen in plaats van te verminderen.”
“Je vraagt echt om druk, inmenging vanuit andere landen?”
“Jazeker. Internationale druk is op dit onderwerp erg belangrijk. Brazilië wil zijn afspraken met betrekking tot het Akkoord van Parijs nakomen. Het huidige probleem is echter dat we de verkeerde kant uitgaan en de ontbossing toeneemt, terwijl we hebben afgesproken om de ontbossing te verminderen en tegen het jaar 2030 tot nul terug te brengen. Er moet vanuit de internationale wereld aan de Braziliaanse overheid worden gevraagd om politieke besluitvorming die daadwerkelijk is gericht op het tegengaan van ontbossing.”
“Er wordt gezegd dat delen van de Amazone dichtbij een kantelpunt zijn, maar ook dat de Amazone veel flexibeler is dan gedacht.”
“Het tot nu toe ontboste gebied beslaat achttien tot negentien procent van het oorspronkelijke woud. In beginsel kunnen we naar dit getal op twee manieren kijken: 20 procent is ontbost, maar 80 procent is volledig intact zoals het 500 jaar geleden was, toen Brazilië werd ‘ontdekt’. In beginsel is deze 80 procent van groot belang, voor Brazilië en om te helpen in de strijd tegen klimaatverandering. Om de huidige situatie te behouden, is het absoluut van het grootste belang om een nieuwe politiek te implementeren, om daarmee de ontbossing terug te brengen tot nul. Dat is mogelijk, maar Brazilië moet daarvoor wel internationaal onder druk worden gezet. Ook moeten er internationale fondsen komen voor de uitvoering. Het kost namelijk veel geld, dat er met de huidige economische crisis in Brazilië niet is.”
Boven het regenwoud
In het natuurreservaat Uatumã, 150 kilometer ten noordoosten van Manaus, rijst sinds vorig jaar ATTO (Amazonian Tall Tower Observatory) op uit het regenwoud. De stalen onderzoekstoren van 325 meter hoog is een gezamenlijk Duits-Braziliaans project, waarbij ook de universiteit van Berkeley is betrokken. ATTO is, met al zijn meetapparatuur, gebouwd om de werking van het natuurlijke Amazone ecosysteem te bestuderen. In dat opzicht verschilt ATTO sterk van GOAmazon, waarbij de interactie tussen stedelijke luchtvervuiling uit Manaus met de natuurlijke emissies van het woud werd bestudeerd.
ATTO is een “Atmospheric Laboratory”, opgezet om te begrijpen op welke wijze het Amazonewoud de verandering van het klimaat beïnvloedt en omgekeerd, hoe klimaatverandering de gezondheid van het Amazonewoud aantast. In de weken voorafgaand aan mijn gesprek met Paulo Artaxo zijn de eerste instrumenten op de Tall Tower in werking gesteld, in de verwachting dat ze daar de eerste tien, twintig jaar blijven functioneren. “Se Deus quiser”, “Zo God het wil”, zoals ook wetenschappers in Brazilië wel zeggen.
“Internationale gemeenschappen moeten Braziliaanse regering dwingen de ontbossing te stoppen”
Onderzoeken zoals uitgevoerd met ATTO kunnen tientallen jaren duren. Het kost nu eenmaal tijd om sommige kritieke verschijnselen te begrijpen. Paulo Artaxo geeft een voorbeeld: “Het Amazonewoud absorbeert nu 0.5 ton koolstof per hectare per jaar. Dat is een grote hoeveelheid, in aanmerking genomen de 5.5 miljoen vierkante kilometer die het Amazonewoud groot is. De vraag is: Als de temperatuur stijgt en de neerslag wezenlijk verandert, hoelang blijft de Amazone doen wat ze nu doet met betrekking tot de koolstof in de atmosfeer? Waar ligt dan de grens? Eenzelfde soort limiet moet worden gezocht als het er om gaat tot waar het Amazonewoud zichzelf nog kan herstellen, voordat het verandert in een ander soort woud, een ander ecosysteem. Dat zijn zeer moeilijke vragen om te beantwoorden.
“Sommige cijfers zeggen dat bij 40-45 procent ontbossing het systeem instort. Tegelijkertijd is de inacccuraatheid van die cijfers erg groot, net als de onzekerheden van de modellen. Ook de modellen die expliciet proberen uit te leggen hoe het Amazone ecosysteem werkt, zijn in wezen volkomen onzeker. Wel is zeker dat we zo snel als mogelijk moeten stoppen met ontbossing. Dat is heel goed voor Brazilië en heel goed voor het klimaat in de wereld.”
Gecertificeerd landeigenaarschap
De boodschap is duidelijk. Stoppen met ontbossen. En beter vandaag dan morgen. Maar hoe?
Paulo Artaxo: “Dat is niet zo moeilijk. De Braziliaanse regering moet gewoon in actie komen, banken niet langer toestaan om geld te verstrekken voor nieuwe landbouwprojecten in de Amazone, een betere certificatie invoeren voor hout en vlees dat niet afkomstig is uit ontboste gebieden. De politiek was in het verleden behoorlijk effectief in het reduceren van de ontbossing van 27.000 vierkante kilometer naar 5.000. De inspecties die schade aan het woud onderzoeken moeten worden geïntensiveerd en er moet een gecertificeerd landeigenaarschap voor Amazônia komen. Een serie uiteenlopende maatregelen waarvan je hoopt dat de som ervan kan zorgen dat de schaal van de ontbossing naar nul gaat. Actie, sterke actie, dat is wat er nu nodig is, van de regering.”
Kort na mijn gesprek met Paulo Artaxo besluit de Braziliaanse regering de begroting van het ministerie van milieu met 51 procent te korten.
Dit artikel is mede mogelijk gemaakt door het Matchingfonds van De Coöperatie, een initiatief voor freelance journalisten.
