Waarom Herman Koch dood wilde (en toen weer niet)

Als er iets is wat Herman Koch’s boeken typisch Kochiaans maakt, dan zijn het wel situaties waarin zijn karakters net even verder gaan dan wenselijk is. Iedereen denkt het, maar niemand spreekt het uit… behalve in zijn werken. Mensen die niet helemaal sporen. De oorsprong hiervan ligt in zijn jeugd. ‘Het was hopen op een ongeluk waarbij ik zwaargewond raakte of desnoods het leven zou laten.’

Deze week ging de documentaire Echt Herman Koch, over het leven van Neerlands best verkopende auteur in binnen- en buitenland, in première op de 37e editie van het Nederlands Filmfestival (NFF) in Utrecht. Een NTR-productie van 55 minuten, geproduceerd door Witfilm met financiële steun van het Mediafonds. De schrijver werd door oud Jiskefet regisseur Pieter Verhoeff enkele maanden gevolgd tijdens verschillende promotietours langs boekhandels en ook thuis, waar vrienden, oud klasgenoten maar ook hijzelf het woord namen over een leven dat tot dusver zo roerig was, dat er wel één of meerdere boeken over geschreven moesten worden. Als je alle boeken van Koch leest en je probeert je echt voor te stellen dat de gedachten van zijn karakters de zijne zouden kunnen zijn, zou je dan kunnen zeggen dat je Herman echt kent? Het antwoord van Herman: ‘Waarschijnlijk wel.’

De situaties die zich voordoen in zijn boeken schurken vrijwel altijd tegen het randje aan en gaan er in veel gevallen ook overheen. ‘Bij passages uit mijn verhalen zit ik weleens achter m’n laptop te grinniken en te genieten’, aldus Herman. ‘Maar als ik mezelf dan even later in de spiegel aan kijk, denk ik: dit is echt niet meer helemaal normaal. Dan zie ik mezelf samenvallen met de extreme karakters die ik verzin. Een beetje psychopaat moet ik ook wel zijn om iets goeds te schrijven.’

De man die als jongen een verlegen knaap was, heeft jarenlang gezocht naar een knop die hij kon omzetten. Een kans om zijn leven de wending te geven die hij zo lang zocht en hem uiteindelijk maakte tot wie hij nu is. ‘Het zal ergens halverwege de lage school zijn geweest dat ik heb besloten niet meer verlegen te zijn en er een punt achter te zetten. Ik wilde gewoon niet de rest van mijn leven onverstaanbaar blijven mompelen en niemand aan durven kijken wanneer ze je iets vragen. Van de ene op de andere dag was ik iemand anders geworden. Het is gebeurd toen het op een goede dag tot mij doordrong dat grappig zijn een wapen is om de domheid van mensen die de touwtjes in handen hebben aan het wankelen te brengen. Dat je al die types die je met hun veel te serieuze geouwehoer het leven onmogelijk proberen te maken met één enkele opmerking onderuit kunt halen. Sinds dat historische ogenblik voelde ik me van een godenlast bevrijd. Je wilt toch dat ze je zien staan in de wereld. En als je maar flink veel geluid maakt, kunnen ze vroeg of laat gewoon niet meer om je heen.’

Luiheid en zelfoverschatting
Herman’s verzet stuitte op veel weerstand op school, waar hij uiteindelijk vroegtijdig moest vertrekken. Volgens zijn docenten op het Montessori Lyceum in Amsterdam omdat hij het zelf verkloot had, ondanks zijn aanleg en talent. Het commentaar in zijn schoolrapport van december 1966: ‘Herman scoort voor Latijn zeer onvoldoende. Hij maakt de indruk nauwelijks ter werken en beter te kunnen. Voor veel vakken zijn er achterstanden en onvoldoende tot zeer onvoldoende prestaties. Ook bij dagelijkse aansporing en controle voert hij veel te weinig uit. Hij is in het verzet en weigert in feite het schoolwerk te aanvaarden.’ December 1967: ‘Latijn onvoldoende op grond van luiheid en zelfoverschatting. Herman maakt de indruk van iemand die het wel even zal doen. Ik begrijp niet waar dat voor nodig is want meneer is slim genoeg.’ Juni 1969: ‘Het gaat niet goed met Herman. Wanneer er nu niet snel verbetering intreed, wordt een verder verblijf op het lyceum weinig zinvol en raden we hem sterk aan naar een andere opleiding uit te zien.’ Herman anno 2017, terugkijkend op het commentaar: ‘Ik ben van die school afgeschopt omdat je er je vrije tijd zelf mocht indelen. En dat wist ik op mijn eigen manier prima te doen. Als gevolg daarvan bleef ik zowel in de tweede als derde zitten en wat er uiteindelijk geen houden meer aan. Ik moest vertrekken.’

Lammetje
Herman was verworden tot frivole jongen die op vreemde manieren de aandacht trok. Dat uitte zich op volwassen leeftijd bijvoorbeeld door midden in een lunch met vriend en collega Michiel Romeyn op te staan uit het café, naar buiten te lopen en een fietser staande te houden door keihard en minutenlang in zijn gezicht het mekkerende geluid van een lammetje te imiteren. Om vervolgens weer bij Romeyn aan tafel te zitten en, alsof er niets gebeurd was, te vragen of hij nog een kopje koffie wilde. Als twintiger legde hij zichzelf midden op straat en draaide rondjes. Net zo lang tot een voorbijganger hem vroeg of het wel helemaal goed met hem ging. Dan stond hij weer op en liep hij lachen weg. Lang leve de opzettelijke controverse.

Die andere kant van de medaille, de verdrietige zaken in het leven, kwamen voor die studententijd en ook daarna meerdere malen voorbij. Op zijn twaalfde wist Herman al behoorlijk mee te praten over buitenechtelijke relaties. Zijn eigen vader had er namelijk zelf een en moeders besloot al haar ellende met hem te delen. Tot 1973 toen ze kwam te overlijden. ‘Het was voor haar een lang sterfbed en het soort sterven waarbij alles stapje voor stapje wordt stilgelegd. Eerst waren er nog de wandelingen naar de stoel bij het raam aan de straatzijde. Het nachtelijke schuifelen naar de badkamer. Het licht dat ze uit schaamte voor het gehavende lichaam niet meer aan deed, hoewel niemand haar kon zien. Het pijnlijke neerhurken in het donker. Daarna trok alles zich terug op de barre vierkante meter van het bed. Op het laatst was de wind die door de geraniums in de bloembakken op het balkon ging, het enige in het uitzicht dat nog bewoog.’ Koch senior hield het ouderlijk huis aan de Gerrit van der Veenstraat in Zuid nog wel aan, maar Herman bleef er naar moeders dood alleen wonen. Samen met een handvol poezen en katten die met elkaar weer allemaal nieuwe, kleine poesjes maakten. Ze krabden alles stuk, piesten elk meubelstuk onder en hielpen zo mee aan de verwaarlozing van het huis in rap tempo.

Bevrijdend gevoel
Herman besloot elders het geluk te zoeken, op een boerderij in Finland. Daar werkte hij een tijdje voor een boer en reed hij op de tractor expres keihard door de scherpe bochten van het ongelijke, ruwe landschap. De schrijver hoopte in die tijd op een ongeluk waarbij hij zwaargewond zou raken of desnoods het leven zou laten. Herman: ‘Het gaf me een bevrijdend gevoel. Een gevoel dat ik later nooit meer zou terugkrijgen. Het gevaar voelde in die tijd aan als een goede vriend. Misschien wel de beste die ik had in 1973.’ De Amsterdammer wist zichzelf te herpakken en besloot het leven, als versneld volwassen geworden man, weer leuk te vinden. Vader Koch overleed in 1978. Herman vond zijn levenloze lichaam op bed, in zijn slaapkamer aan het Minervaplein, was wees en moest plotseling de ongewenste nieuwe vriendin van zijn vader opvangen. ‘Zij was hysterisch en eiste dat ik haar onder mijn hoede nam. Later pleegde ze zelfmoord en moest ik wachten op de schouwarts zodat deze kon vaststellen dat ik haar niet eigenhandig om het leven had gebracht. Tijdens de uitvaart heb ik mezelf minutenlang moeten inhouden, om uiteindelijk na afloop en buiten het rouwzaaltje keihard in lachen uit te barsten.’

Vader
Uiteindelijk kwam Herman toch op zijn pootjes terecht en is vandaag de dag nog altijd in leven. Vierenzestig jaar oud, gehuwd en vader van kinderen. Schrijver van Het Diner waarvan er wereldwijd zo’n drie miljoen exemplaren zijn verkocht, hoofdrolspeler van een indringend doch eerlijk tv-portret en geestelijk vader van ontelbaar veel onbestaanbare mannen en vrouwen die op papier het ontoelaatbare mogelijk maken. Voor een deel verwoord zoals Herman denkt dat het verwoord moet worden, ook al is hij het er zelf niet altijd mee eens, en voor een deel het karakter van de auteur zelf. Alleen welk deel daarvan direct uit zijn eigen, persoonlijke koker komt zullen we wel nooit te weten komen.

Mijn gekozen waardering € -