40 jaar lang heeft Joan haar eigen talenten, dromen en ambities opzij gezet voor de succesvolle literaire carrière van haar man, de overspelige Joe Castleman. Maar op de avond dat hij naar Stockholm afreist om de Nobelprijs voor Literatuur in ontvangst te nemen, besluit zij dat het genoeg is. Ze confronteert hem en de wereld met haar grootste offer en tevens het geheim achter zijn carrière: namelijk zijzelf!
De Clicheemannetjes
Allemaal situaties van de vorige eeuw. Maar het is nog niet eens zo lang geleden dat de huidige rijkste auteur ter wereld, Joanne Rowling haar voorletters J.K. gebruikte bij het insturen van haar (nu wereldberoemde) Harry Potter-manuscripten, want met een vrouwennaam op de cover dachten uitgevers niet voldoende boeken te verkopen. Het cliché wil dat er achter elke succesvolle man een sterke vrouw staat. Talloos zijn de voorbeelden waarin de man een prijs ontvangt, een jubileum viert of een boek lanceert en zijn speech afsluit met de tekst: “Zonder mijn vrouw had ik hier vandaag niet gestaan.” De muze achter de kunstenaar, de stuwende kracht in het huishouden, de zorgende moeder voor zijn kinderen, ja zelfs de motor achter zijn succes. Maar wat nu als zij het ware genie is?
Handen en voeten
Camille Claudel is 19 jaar en droomt ervan om beeldhouwster te worden. Ze krijgt het rond 1880 voor elkaar om in de leer te gaan bij de dan 43-jarige Auguste Rodin. Het is het begin van zijn carriere en een 15 jaar durende verhouding tussen de (reeds getrouwde) meester en zijn leerling. Rodin was zo onder de indruk van haar werk, dat hij Camille de handen en voeten van zijn beelden liet maken, elementen die in zijn werk hogelijk geprezen werden en worden. Voor Rodin was de relatie met Camille op nog meer vlakken rendabel, want tussen 1884 en 1894 maakte hij een groot aantal erotische beelden, waaronder ‘De Kus’, die wereldberoemd zouden worden. Hoewel Rodin, ook als de relatie met haar over is, goed voor Camille blijft zorgen, kan hij niet voorkomen dat ze na een aantal inzinkingen wordt opgesloten in een inrichting en in 1943 berooid en roemloos sterft. Het is pas in de jaren ’80 dat het grote publiek Camille Claudel herontdekt dankzij verscheidene boeken die aan haar gewijd zijn. In 1984 is er een grote tentoonstelling van haar werk en in 1988 wordt er een film gemaakt over haar leven. Vanwege de wereldwijde bewondering voor haar werk, is er sinds 2017 (bijna 75 jaar na haar dood) het ‘Musee Camille Claudel’ in haar geboorteplaats Nogent-sur-Seine.
Selfies uit de vorige eeuw
Een soortgelijk verhaal is dat van de nu wereldberoemde en tot cultstauts verheven Mexicaanse Frida Kahlo. Ook zij ging als jong meisje in de leer bij de dan al beroemde schilder en Diego Rivera en ging een tumulteuze aan-uit-relatie met hem aan. Het leven van Frida Kahlo was kort en doordesemd van pijn. De meeste van haar inmiddels iconische schilderijen maakte ze plat liggend op een bed, vanwege polio, een gebroken rug en een versplinterd bekken. Haar moeder had gezorgd dat er een spiegel boven haar bed kwam te hangen en zodoende schilderde ze veel zelfportretten. Frida werd aanvankelijk miskend of alleen erkend als de vrouw van de grote Diego Rivera; in november 1938 kreeg ze haar eerste solotentoonstelling, in in New York. In 1953 had ze pas haar eerste expositie in Mexico. Een jaar later bezwijkt Frida op 47-jarige leeftijd.
Heldin
Frida Kahlo schilderde vanuit haar bed feitelijk iets wat we nu ‘selfies’ noemen. Neem ‘De twee Frida’s, misschien wel haar beroemdste werk: het toont twee versies van haar die hand in hand zitten. Eentje in de traditionele Mexicaanse klederdracht en eentje in een bruidskleed in Victoriaanse witte kant: de Frida van wie Diego hield en de Frida die door Diego was verworpen. Ze presenteerde zichzelf zonder gêne en zonder camouflage.Ze erkende haar onzekerheden en zwaktes, en was in haar werk heel open over haar pijn en verdriet. De erkenning als grote Mexicaanse kunstenares kwam echter bij Frida Kahlo ook pas na haar dood. Ze werd een cultfiguur, een mythe, een ‘icoon van het feminisme’. Haar huizen behoren tot de grootste toeristische attracties van Mexico-City: het Casa Azul in de wijk Coyoacán waar zij werd geboren en bijna haar haar leven woonde, en het atelier-huis San Angel. De architect Juan O’Gorman ontwierp voor het koppel twee aparte atelierwoningen, verbonden met een loopbrug. Wat een symboliek! Commercieel gezien is Frida Kahlo tegenwoordig een topper, haar werk behoort tot het duurste van Latijns-Amerika. Ook als je je nooit met kunst hebt bezig gehouden, ken je haar gezicht. De merchandising van het ‘merk Frida’ heeft waanzinnige proporties aangenomen. Wie Diego Rivera was, weten alleen nog de echte kunstkenners.
Grote ogen
Ook al ken je de naam Keane niet: je hebt ongetwijfeld weleens iets gezien van zijn (nu ja, háár) hand. Voor sommigen is het kunst, voor anderen kitsch. In de jaren ’60 waren deze werken erg populair en hingen ze bij de celebs, maar ook in winkelcentra en hotels, ook omdat ze en masse verspreid werden als posters. De kenmerkende grote ogen van de geschilderde karakters waren overal te zien. Achter dit succesverhaal schuilt een opera-achtige geschiedenis van leed. Jarenlang zwom Walter Keane in het geld (en in zijn privé-zwembad), terwijl zijn vrouw Margaret in een afgesloten kamer zwoegde. Hoe dat zo? Hij zag zichzelf als een ‘ware kunstenaar’, zij had tot aan haar huwelijk de kost verdiend met het beschilderen van textiel. Omdat zijn werken maar moeilijk aan de man te brengen zijn, neemt hij op een dag een paar schilderijtjes van zijn vrouw mee naar een expositie. En jawel: als zoete broodjes vliegen ze de deur uit.
Tot de bom barst
Tegen Margaret zegt hij dat hij vanaf dan haar manager is, maar in werkelijkheid verkoopt hij haar werk onder zijn eigen naam. Als zij erachter komt, confronteert ze hem, maar de fraude stopt niet. Volgens Walter kunnen ze niet nu ineens zeggen dat zij de kunstenaar is. Dat zou kopers alleen maar verwarren en dan zouden ze vervolgd kunnen worden. Het mag niet bekend worden, benadrukt hij, want ze hebben het geld nodig. Walter vraagt Margaret nog wel om hem de figuren met de grote ogen te leren schilderen. Maar het lukt hem niet; volgens Walter is dat haar schuld en moet zij meer geduld hebben. Na 10 jaar huwelijk volgt de onvermijdelijke echtscheiding, maar Margaret gaat door met het schilderen van portretten die onder Walters naam verkocht worden en belooft hem dat ze het geheim zal houden. Uiteraard gaat het knagen en uiteindelijk, in 1970, vertelt ze alles aan een radioverslaggever.
Freudiaans
En recent las ik over Susan Sontag (1933-2004). Ze is niet alleen de auteur van romans, korte verhalen, toneelstukken, politieke beschouwingen en essays, ze blijkt óók een dik sociologisch standaardwerk over Sigmund Freud te hebben geschreven. Dat onthult Benjamin Moser in zijn biografie over haar, die vorig jaar verscheen. Het boek ‘The Mind of the Moralist’ was in 1959 baanbrekend en wel zodanig dat auteur/socioloog Philip Rieff er in 1 klap wereldberoemd mee werd. Zijn naam stond namelijk op het omslag. De werkelijke schrijver was echter zijn echtgenote: Jawel Susan Herself. Bij de eerste drukken van de Freud-studie staat er nog ‘met speciale dank aan Susan Rieff’ bij. Later wordt zelfs dat niet meer vermeld. Stond Susan haar auteursrechten en de rest dan vrijwillig af aan haar man? Niet echt.
Vechtscheiding
Benjamin Moser, die inzage kreeg in talloze documenten, legt uit dat Susan Sontag daar mee akkoord was gegaan tijdens de vechtscheiding met Rieff, om te voorkomen dat zij haar enige zoon niet meer mocht zien. In de scheidingsakte uit 1959 gaat zij akkoord met de claim dat Rieff de enige auteur is van het boek. Daarna werd Susan Sontag alsnog een gevierd (en tevens verguisd) schrijfster van essays, korte verhalen en romans. Haar thema’s waren vooruitstrevend en enorm divers: kunst & camp, porno & politiek, feminisme & homoseksualiteit, faam & stijl, fascisme & communisme.
Matilda-effect
Prestaties van vrouwelijke wetenschappers werden (en worden soms nog steeds) eveneens onterecht toegeschreven aan hun mannelijke collega’s. Het verschijnsel werd voor het eerst beschreven door Matilda Joslyn Gage in haar essay ‘Woman as Inventor’. Daarom heet dit het Matilda-effect. Rosemarie Buikema, hoogleraar kunst, cultuur en diversiteit aan de Universiteit Utrecht zegt bij de NOS dat het een groot en wijdverbreid fenomeen is dat vrouwen uit de geschiedenis worden geschreven. Volgens haar gebeurt dat niet altijd bewust. “We zijn gewend aan bepaalde vormen om een verhaal te vertellen. Mannen hebben daarin vaak de actieve, innoverende rol. Vrouwen hebben de aangevende rol, daarna verdwijnen ze van het toneel.”
Niet alleen history, ook herstory
Dat een wetenschappelijke of artistieke prestatie van een vrouw volledig wordt toegeschreven aan een man komt nu niet vaak meer voor, vertelt Prof. Rosemarie Buikema. Toch is een gebrek aan erkenning voor vrouwelijk talent nog wél aan de orde van de dag. Op een minder zichtbare manier. In de wetenschap wordt het werk van vrouwen minder geciteerd en ze winnen minder prijzen. Om dat te veranderen zouden het onderwijs en de media meer aandacht moeten hebben voor de mate waarin verhalen en geschiedschrijving gendergerelateerd zijn, aldus Buikema. “We moeten leren om ons af te vragen met behulp van wie bepaalde prestaties en vernieuwingen uiteindelijk tot stand gekomen zijn.” Met andere woorden: er moet niet langer ‘history’ geschreven worden, maar ook ‘herstory’. In dat kader is het boek ‘Herstory of Art’ van Karin Haanappel een heuse aanrader.
Beeld 1: Pixabay. ‘De Dag van de doden: Frida Kahlo & Diego Rivera’.
Beeld 2: replica ‘De Kus’ (Amazon)
Beeld 3: Flickr: Big Eyed Art Keane
