Leonard Retel Helmrich is de eerste Nederlandse filmmaker, die tijdens het International Documentary Filmfestival Amsterdam(IDFA) de grote prijs voor de Beste Internationale Documentaire twee keer heeft gewonnen. In 2004 voor Stand van de Maan(2004) en in 2010 voor Stand van de Sterren, twee delen van een trilogie over een familie in een arme wijk van het Indonesische Jakarta. Een bijzondere prestatie van een authentieke en aimabele filmmaker.
Leonard Retel Helmrich wordt in 1959 in Tilburg geboren. In 1986 studeert hij af aan de Nederlandse Filmacademie in Amsterdam in de vakken regie, scenario en montage. Na zijn lange documentaire ‘Moving Objects’(1991) vertrekt hij op aanraden van zijn zus Hetty Naaijkens-Retel Helmrich naar Indonesië. Hetty is de producent van Leonard vanuit het bedrijf Scarabee Filmproducties. Retel Helmrich raakt gefascineerd door het land en voelt zich er thuis. Hij neemt de Indonesische Bakti in dienst als chauffeur om research voor een film te doen. Retel Helmrich treft het land aan in een roerige fase in de tijd van de studentenopstand tegen president Soeharto. Hij bezoekt de familie van Bakti regelmatig en leert zijn moeder Rumidjah, broer Dwi en kleindochter Tari goed kennen.
Struggle for life
In de documentaire ’Stand van de Zon’ volgen we deze familie in hun dagelijkse leven. De worsteling om elke dag eten op tafel te krijgen wordt in beeld gebracht, net als kleine en grote conflicten die zich binnen het gezin afspelen. Zo moet de Christelijke Bakti zich bekeren tot de Islam om met zijn Islamitische vrouw te mogen trouwen. Dit tot groot verdriet van de christelijke Rumidjah. De documentaire die uit deze ontmoeting voorkomt wordt door Retel Helmrich tot de ‘Stand van de Zon’ gedoopt(2001). De film focust niet alleen op de ‘struggle for life’, maar laat ook adembenemende beelden zien van gigantische vlinders, hevige regenbuien, een giftige brilslang en parmantig over straat marcherende eenden. Retel Helmrich toont zowel betrokkenheid als compassie voor de mensen die hij portretteert, maar heeft ook een fijn oog voor de poëzie van het dagelijkse bestaan.
Stand van de Maan
Drie jaar later maakt de regisseur ‘Stand van de Maan’(2004), deel twee van wat zal uitgroeien tot een trilogie over dezelfde familie. De op leeftijd geraakte Rumidjah wil het liefste terug keren naar het platteland, waar ze vandaan komt; het leven in het snel moderniserende Jakarta wordt haar te veel. Maar wie moet dan Tari opvoeden? Bakti gaat die taak niet geweldig af. Het knappe en interessante van de documentaire is dat Retel Helmrich een intiem portret maakt van een gezin in Jakarta, maar de problemen in deze microkosmos weerspiegelen tegelijkertijd de conflicten in de Indonesische maatschappij. Het persoonlijke wordt daardoor universeel.
Stand van de Sterren
Ten slotte maakt Retel Helmrich in 2010 ‘Stand van de Sterren’, die tijdens IDFA in première gaat en op 3 maart 2011 in de bioscoop komt. De film heeft als middelpunt het knappe meisje Tari, die inmiddels 17 jaar oud is en dankzij geld dat Leonard won voor Stand van de Maan, naar een goede middelbare school kon gaan. Hierdoor is zij haar milieu ontgroeit en gedraagt zich soms verwend en lastig tegen haar ouders en oma. Maar de pubertijd staat niet voor niets bekend als moeilijke fase, dus wat dat betreft verschilt Tari niet zoveel van haar leeftijdsgenoten.
Vijf Zuilen
Leonard voelt de problemen aankomen en anticipeert daarop. In enkele scenes barst de bom en komen generatieconflicten duidelijk naar voren. En op grotere schaal de problemen in de samenleving, met bijvoorbeeld fanatieke inmenging van de Islam op het sociaaleconomische leven. Tari moet vijf zuilen van de Islam opdreunen om een studiebeurs te kunnen krijgen. Sowieso lijkt deze episode wat dramatischer en emotioneler dan de vorige twee delen. Zo wordt Bakti woedend op zijn vrouw, als deze zijn vechtvissen, waarmee hij geld verdient, in een pan kokende olie gooit. Zij doet dat uit frustratie, omdat Bakti haar heilige water had gebruikt voor zijn vechtvissen. Thuisgekomen slaat Bakti alle spullen van zijn echtgenote aan gort.
Wapperende Bagus
In de volgende scene, terwijl de spanning nog nazindert, rent Dwi’s achtjarige zoon Bagus met over zijn schouder wapperende kleren over straat, op virtuoze wijze gefilmd door Retel Helmrich. Op Bagus T-shirt staat Batman. Niet alleen erg filmisch, maar ook emotioneel gezien werkt deze scene als een ontlading, na het zien van de hevige ruzie tussen Bakti en zijn vrouw.
Single Shot Camera
De camera vliegt naast, langs en over het jongentje heen. Dit is een essentieel aspect van het filmen van Retel Helmrich. Hij filmt namelijk aan de hand van de ‘single shot camera’; de door hem zelf ontwikkelde manier van draaien, waarbij een scene in één vloeiende beweging in beeld wordt gebracht. Een werkwijze die is geïnspireerd op ideeën van de Franse filmfilosoof en criticus André Bazin. De grote man achter de Nouvelle Vague en inspirator voor filmers als Truffaut, Godard en Rohmer. Bazin vindt dat de essentie van cinema zit in de beweging van de camera. Niet denken in shots, zoals gewoonlijk, maar in intuïtieve camerabewegingen. Volgens Bazin staan dingen in de werkelijkheid met elkaar in verband en moeten die liefst ook in film zonder cuts in beeld worden gebracht. Het idee hierachter is dat zuivere kennis slechts verworven kan worden door directe waarneming en niet door het verstand.
Persoonlijke beleving
Om single shot te kunnen filmen, ontwikkelde Retel Helmrich de ‘Steady Wing’. Een licht aluminium apparaat met twee handvaten, waardoor de camera zowel boven je hoofd, langs je zij of vanuit kikkerperspectief kan draaien. Daardoor ogen de films van deze filmmaker vloeiend en bewegelijk. Mooie voorbeelden zijn er genoeg. Bijvoorbeeld in ‘Stand van de Maan’. Rumidjah zit een beetje in de put en Helmrich manoeuvreert de camera onderin een waterput. Of in Stand van de Sterren, als een fanatieke Iman in een Moskee vanuit een laag perspectief in beeld wordt gebracht, zodat de ventilator boven zijn hoofd wel een op hol geslagen stralenkrans lijkt.
Retel Helmrich over zijn unieke manier van filmen: “Het gaat mij vooral om de persoonlijke beleving, de emotie van de maker, die bij een intuïtieve werkwijze in de vorm besloten ligt”.
Ontwikkeling filmische expressie
De single shot camera manier van filmisch denken is een flinke stap verder in de ontwikkeling van de beeldtaal. Orson Welles (Citizen Kane) vond een dieptescherpte lens uit en een ander voorbeeld van een inventieve filmer is Roberto Rossellini, die een zoomlens ontwikkelde met afstandsbediening. Leonard Retel Helmrich levert zijn bijdrage aan het vergroten van mogelijkheden voor filmische expressie met de Steady Wing, dat een statief overbodig maakt en waarmee op alle mogelijke manieren gedraaid kan worden.
Dit artikel verscheen eerder in filmblad Skrien.
