Mosul wordt beetje bij beetje herbouwd. De moskeeën, de kerken, de monumentale huizen – met buitenlands geld en met de hulp van Unesco worden ze langzamerhand teruggebracht in de oude stijl. Een video van een monumentaal pand dat op die manier is hersteld, herinnert me eraan wat ik heb gezien nadat de terreurgroep ISIS was verjaagd uit de Joodse wijk van Mosul.
Het pand dat ik toen zag was zwartgeblakerd vanbinnen, want ISIS dwong burgers te vertrekken en stak dan de boel in brand. Maar het monumentale blauwe marmer, het fraaie houtwerk en de traditionele bouw, met een galerij die uitkijkt op de begane grond, waren nog steeds goed zichtbaar.
Hun veerkracht is wat de Irakezen al jaren voor me inneemt. De strijd tegen ISIS heeft grote delen van Mosul in puin gelegd, maar de afgelopen zes jaar laten zich vooral kennen door een drang tot het uitwissen van de vele littekens die de terreurgroep achterliet. Maar gelukkig ook tot het herstellen van waardevol erfgoed.
Ik heb kerken en kloosters gezien die met hulp uit het buitenland steen voor steen worden herbouwd. Moskeeën, die ISIS vernielde omdat ze binnen het graf van een heilige bevatten, idem dito, en dan met hulp van de lokale gemeenschap en de soennitische autoriteiten,
Nouri moskee
Het bekendste voorbeeld is de Nouri Moskee, die ISIS opblies toen ze de strijd in Mosul definitief had verloren. Die wordt herbouwd met geld uit de Emiraten en op grond van het ontwerp dat tijdens een wedstrijd als winnend uit de bus is gekomen. De oude elementen blijven bewaard, zoals de eeuwenoude scheve hadba-minaret en de koepel die de explosieven heeft weten te weerstaan. Onder het wakend oog van Unesco worden ze ingebed in nieuwe gebouwen, met veel groen en schaduw.
Iets soortgelijks is aan de gang in andere steden die onder ISIS en de bevrijding schade opliepen. De stad Ramadi was als eerste herbouwd, en ook in Falluja zijn de schouders er flink onder gezet. Hawija, dat deels vernield was door een Nederlandse bom op een explosievenfabriekje, is ook in een paar jaar onherkenbaar uit het puin herrezen.
Dat geldt echter niet voor de Sassoon synagoge in Mosul. Een van de weinige overgebleven Joodse gebedshuizen in Irak, en het enige in Mosul. Door ISIS op de een of andere manier over het hoofd gezien, wellicht omdat het dak al ontbrak, het als vuilstort werd gebruikt en de mikveh (het rituele bad) jarenlang als paardenstal dienst had gedaan.
Bewoning
Het gebouw was sinds het vertrek van de meeste Joden uit Irak in de jaren vijftig in onbruik geraakt en uiteindelijk zelfs illegaal in handen van een privépersoon gekomen. Die had de naastgelegen Joodse school zelf in gebruik voor bewoning. Na de bevrijding probeerde hij het complex vergeefs te verkopen. Toen bleek hoe illegaal de koop onder Saddam Husseins regime ooit was geweest.
Omar Mohammed, die tijdens de ISIS-bezetting als Mosul Eye in het geheim een blog bijhield over de misdaden van ISIS in zijn stad, zette zich in voor de restauratie van de synagoge. Inmiddels is er een organisatie met die naam die betrokken is bij het behoud van erfgoed en de opleving van de cultuur in Mosul stimuleert.
Ook andere inwoners van Mosul en Iraakse Joden in het buitenland schaarden zich achter het initiatief. En vonden uiteindelijk de in Zwitserland gevestigde organisatie Aliph (International Alliance for the Protection of Heritage in Conflict Areas) bereid om er geld voor uit te trekken. De organisatie heeft 29 projecten in Irak, waaronder ook het herbouwen van de yezidi-tempels die ISIS vernield had, moskeeën, kerken en zelfs een karavanserai.
Allemaal te vinden op de website. Dat geldt echter niet voor het synagoge-project. Dat ligt stil, ook al is het geld ervoor al jaren geleden toegewezen. Omdat Irak vorig jaar mei een wet aannam die voor Irakezen binnen en buiten Irak alle contacten met Israël, Israëliërs en ‘zionisten’ strafbaar stelde. Daar kwam de doodstraf of levenslang op te staan. De wet was bedoeld om ieder initiatief tot normalisatie van de betrekkingen met Israël te voorkomen, in een tijd dat het ene na het andere Arabische land daartoe overging.
Bekrachtigen
De toenmalige Iraakse president Barham Saleh heeft geweigerd de wet met zijn handtekening te bekrachtigen, en of zijn opvolger Rashid dat wel heeft gedaan is onduidelijk. Die was in november echter aanwezig bij een klimaattop in Egypte, samen met minister van buitenlandse zaken Fuad Hussein. Daar was Israël ook vertegenwoordigd, wat in Irak tot kritiek leidde.
Alle drie zijn Koerden; van Koerdische leiders is bekend dat ze goede contacten hebben in Israël – het enige land dat in 2017 het onafhankelijkheidsreferendum van de Iraakse Koerden ondersteunde. Uit het feit dat niemand na terugkeer van de conferentie in Irak is aangehouden kan je opmaken dat ook Rashid de omstreden wet niet heeft ondertekend.
Zelfs al is die niet bekrachtigd, de anti-Israëlische stemming in Irak is blijkbaar zo bedreigend dat een internationale organisatie zich erdoor laat afschrikken. Edwin Shuker, die in Irak is geboren en een belangrijk lid is van de Iraaks-Joodse gemeenschap in Groot-Brittannië, luidde de noodklok. Want Joods erfgoed is onderdeel van Iraks erfgoed en verdient een gelijke behandeling, zo luidt zijn pleidooi.
‘De wet moet worden ingetrokken of tenminste aangepast want ze hoort niet thuis in een moderne democratie die Irak zegt te zijn,’ zegt Shuker tegen het Jewish News. Hij wijst erop dat de wet geen onderscheid maakt tussen een Israëli, een Jood, een christelijke zionist en zelfs een Israëlische Arabier. ‘Het is een vergunning voor de regering om iedere Irakees waarvan ze meent dat die sympathiek staat tegenover normalisatie met Israël of zelfs betrokken is bij Iraaks-Joods erfgoed te vervolgen, vast te zetten en zelfs te doden.’
Druk
Volgens hem kan de huidige patstelling voor het herstel van de Sassoon Synagoge alleen worden opgelost door van buiten druk uit te oefenen op de Iraakse regering om die antisemitische wet in te trekken.
Ik vraag het een vriend in Mosul die zich ook voor het behoud van de synagoge heeft ingezet. Archeoloog Faisal Jaber ziet een andere oplossing. Unesco moet ervan overtuigd worden om het ‘Revive the spirit of Mosul’-project uit te breiden met een derde fase, meent hij. Na de Nouri Moskee en de Al-Tahera Kerk, zou dan de Sassoon synagoge aan de beurt kunnen komen.
Hij voorziet dan weinig problemen, want mensen in Mosul vertrouwen Unesco en ze zullen zich niet verzetten tegen de restauratie van de synagoge als onderdeel van een project voor alle drie de abrahamitische religies, stelt hij. Aangezien de wet niet bekrachtigd is, verwacht hij geen problemen uit Bagdad. Daar zijn de milities te druk zich te verrijken en die kijken wel uit de Amerikanen tegen de haren in te strijken en nieuwe sancties over zich af te roepen.
Hoe dan ook ligt de restauratie van Mosuls laatste synagoge in de handen van buitenlandse organisaties. Die voor hun werk toch altijd de goedkeuring van de autoriteiten nodig hebben. Wat de aandacht zal vestigen op het feit dat de wet die het Iraakse parlement met grote meerderheid van stemmen aannam, niet in werking is getreden. Terwijl de machthebbers in Bagdad, die alleen maar last van die wet hebben bij veel diplomatieke contacten, daar liever geen ruchtbaarheid aan geven.
