Maandagmorgen, een kantoorpand in Amsterdam-Zuidoost. In de chatroom van 113Online tuurt psychologiestudent Maarten (21) naar zijn computer. Er gaat een bliepje: bezoeker dizzy34 meldt zich.
'Zoek hulp bij het vinden van een adres voor sterke pillen.'
'Wat goed dat je naar de chat bent gekomen!'
'Heb vaker pillen geslikt, maar werd telkens wakker. Kan helaas niet naar spoorwegovergang.'
'Kun je daar wat meer over vertellen?'
'Zit in rolstoel, leef achter computer.'
'Je moet wanhopig zijn, klopt dat?'
'Ga 's middags om 17.00 uur naar bed omdat ik het dan niet meer uithoud. Eerste poging toen ik 22 was.'
'Wat heftig! Heb je iemand in je omgeving met wie je over je wanhoop kan praten?'
Het blijft stil aan de andere kant.
'Ik denk dat hij niemand iets heeft durven vertellen,' zegt psychologe Pippa, die Maarten en de andere drie onbetaalde krachten in de chatroom begeleidt. 'Wacht maar rustig af tot hij antwoordt.' Na een dikke minuut, die veel langer lijkt te duren, licht het scherm weer op. 'Niemand mag dit weten. Eerste poging toen ik 22 was, het gaat me nu om de laatste.'
Gevoel van opluchting
Maarten – de medewerkers worden op verzoek alleen met hun voornaam genoemd – loopt een dag per week stage bij suïcidepreventiehulplijn 113Online. Dit soort chatgesprekken heeft hij al vele malen gevoerd. In het begin vroeg hij zich wel af of je met chatten over zelfdoding mensen niet juist op een idee brengt. Maar door de reacties die hij krijgt, is hij er anders over gaan denken. 'Eindelijk iemand die luistert en zich niet kapotschrikt,' schrijven sitebezoekers vaak. Maarten: 'Na afloop zijn ze vaak een beetje opgelucht. Alsof simpelweg praten over hun doodsverlangen al helpt om het leven iets minder zwaar te maken.' Zover komt het deze keer niet. 'Moet stoppen, vrouw komt beneden,' schrijft dizzy34 plotseling.
'Aan de ene kant willen ze hulp. Maar ze zijn er ook van overtuigd dat niemand hen begrijpt'
Dat het broze contact ieder moment kan worden verbroken, is een van de lastigste dingen van het werken bij 113Online. 'Wat ben jij TRAAG…,' schrijft een andere chatter na een half uur. 'Interesseert het je eigenlijk wel? GEGROET!' 'Balen,' zegt Maarten. 'Ik had net het gevoel dat hij me begon te vertrouwen.'
Mensen die aan zelfdoding denken, zijn vaak ambivalent, legt Pippa uit. 'Aan de ene kant willen ze hulp. Maar ze zijn er ook van overtuigd dat niemand hen begrijpt.' Toch komen mensen die plotseling afhaken, vaak weer terug. Met teksten als: 'Ik vond het gewoon te moeilijk.'
De laatste druppel
Maarten is een van de tachtig onbetaalde krachten achter de chat van 113Online. Overdag wordt deze dienst bemenst door studenten psychologie. 's Avonds worden de chatgesprekken gevoerd door vrijwilligers. Zij draaien hun dienst meestal thuis achter de pc. Als een chat echt spannend wordt, bijvoorbeeld wanneer iemand vertelt dat hij de spullen al klaar heeft liggen, neemt een professionele achterwacht het over. Dat gebeurt zo'n een op de zeven keer, zegt Pippa. Gelukkig zitten lang niet alle hulpzoekers op de bank met een touw of een pot pillen. 'Maar er is altijd een kans dat iemand de daad bij het woord voegt.' Die onzekerheid is moeilijk te verdragen. Pippa: 'Je wilt ze begrijpen, maar ook uit alle macht voorkomen dat ze zichzelf iets aandoen.'
Ook bij hulpverleners roept suïcidaliteit angst op. Straks krijgen ze de schuld van iets wat ze misschien hadden kunnen voorkomen
Volgens psychiater Jan Mokkenstorm en suïcidedeskundige Ad Kerkhof, initiatiefnemers van 113Online, kan juist die drang om in te grijpen goede hulp in de weg staan. Familie en vrienden proberen hun angst vaak te bezweren door er maar niet over te praten. Of ze dragen goedbedoelde oplossingen aan: 'Ga in therapie.' 'Neem een hond.'
Maar ook hulpverleners, stellen ze, gaan zelden inhoudelijk in op gedachten aan zelfdoding. Suïcidaliteit roept ook bij hen angst op: straks krijgen ze de schuld van iets wat ze misschien hadden kunnen voorkomen. Daarom nemen ze liever maatregelen om suïcidale mensen tegen zichzelf te beschermen. Dat kan gevaarlijk zijn, zegt Mokkenstorm. 'Als je mensen uit voorzorg opneemt, ontneem je ze de regie, wat net de laatste druppel kan zijn.'
Dat een groot deel van de 410.000 mensen die in Nederland jaarlijks over zelfdoding piekeren daar niet over praat, is niet alleen uit schaamte. Als het leven vreselijk zwaar is, kan de optie van zelfmoord een veilig gevoel geven. Op het moment dat ik het echt niet meer aankan, heb ik altijd nog een uitweg, denken wanhopige mensen. Ze zijn doodsbang die kwijt te raken. Mokkenstorm: 'Natuurlijk zouden we liever zien dat ze een veiliger vangnet hadden. Maar het is bijna onmenselijk om ze hun laatste ontsnappingsmogelijkheid af te pakken.'
Laat de regie bij suïcidale mensen zelf, is dan ook de filosofie achter 113Online. Speel geen mensenredder. Veroordeel suïcidale gedachten niet. Ga er juist uitgebreid op in en probeer erachter te komen waar ze vandaan komen. Mokkenstorm: 'Dat is de enige manier om contact te krijgen en het isolement te doorbreken.'
Snijden tijdens de chat
'Wat wil je met mij bespreken?' typt Maarten in de chatroom. 'We hebben een uur voor deze chat.' Is dat geen rare opmerking tegen iemand die aan zelfmoord denkt? 'Nee,' zegt Maarten. 'De meeste chatters vinden het fijn om te weten waar ze aan toe zijn.'
Maarten is in gesprek met 'Evaatje'. Ze heeft net geschreven dat ze niet meer wil leven omdat haar enige vriendin haar in de steek heeft gelaten. Tijdens de vierdaagse training die Maarten kreeg, leerde hij wat in zo'n geval de juiste vragen zijn. Wat maakt dat je je zo wanhopig voelt dat je aan zelfdoding denkt? Hoe vaak heb je dat soort gedachten? Je zult wel veel pijn hebben, kun je daar meer over vertellen?
'Ik wil stoppen met denken', zeggen ze vaak. 'Ik wil deze ellende niet meer'
'Shit,' roept hij een half uur later. 'Het blijft wel erg lang stil.' Hij loopt rood aan. 'Ze schrijft dat ze zich aan het snijden is.' Hij roept Pippa te hulp. Al zouden ze willen, ingrijpen kunnen ze niet. Wie Evaatje is en waar ze woont, weten ze niet. Net als de medewerkers blijven ook alle hulpzoekers bij 113Online anoniem. 'Ze vinden het geruststellend dat wij niemand op ze af kunnen sturen,' zegt Pippa. Maarten vindt het nog steeds moeilijk. 'Mijn eerste opwelling is: ik moet ernaartoe.'
Even later haalt hij opgelucht adem. 'Ze zegt dat het bloeden gestopt is, gelukkig.'
'Laat haar maar weten dat het goed is dat ze haar verhaal doet,' adviseert Pippa.
'Bedankt dat je niet direct "Hou op!" riep,' schrijft het meisje.
Lichtpuntjes
De doodswens serieus nemen zonder je daarin te laten meezuigen, noemt Pippa de essentie van haar werk. Samen met vijf andere psychologen die in dienst zijn bij 113Online geeft ze chat- en e-mailtherapie. Die bestaat uit acht sessies met dezelfde therapeut. Pippa: 'We laten mensen vrijuit praten en zoeken ondertussen naar een sprankje hoop. Dat iemand naar ons toe komt betekent ook dat er iets knaagt: moet ik dit echt doen?'
Ze denkt dat maar weinig mensen die aan zelfmoord denken, ook echt dood willen. Als ze doorvraagt zeggen ze vaak: 'Ik wil stoppen met denken, ik wil deze ellende niet meer.' Pippa: 'Dat geeft ook een aanknopingspunt om de aandacht te verplaatsen: je wilt niet meer, maar wat zou je wél willen?'
Dat kan iets heel vaags of kleins zijn. Een fantasie over een reis die iemand nog zou willen maken. Of een miniem lichtpuntje in de dag: dat iemand de kat heeft verzorgd bijvoorbeeld. 'De omgeving heeft vaak geen idee hoeveel moeite dat kost als je zwaar depressief bent.' Als Pippa daar complimenten over geeft, merkt ze vaak dat hulpzoekers weer wat ruimte in hun hoofd krijgen. Ruimte om aan andere dingen te denken dan de zwarte put waarin ze dreigen te verdrinken.
Vaak duurt het drie, vier sessies voordat hulpzoekers zover zijn. Pippa: 'Eerst moeten ze heel veel verdriet en pijn kwijt.' Niet dat iedereen de hele dag moederziel alleen op de bank zit. In de chatroom neemt een meisje na drie kwartier afscheid met: 'Mijn les begint. Doei.'
Opengeschoven gordijnen
Pippa denkt dat de meerderheid van de 74.826 mensen die de website van 113Online afgelopen jaar bezochten, gewoon aan het werk is of een opleiding volgt. Velen hebben een partner of kinderen. 'Vaak is het de overtuiging dat ze met niemand over hun gevoelens kunnen praten, die maakt dat ze zich ontstellend eenzaam voelen.' Acht sessies van een uur zijn meestal voldoende om zo iemand door de moeilijkste periode heen te helpen, zegt ze. Ze vertelt over een man die zijn bed alleen nog uitkwam voor eten en wc-bezoek. 'Bij onze zesde chat vertelde hij dat hij voor het eerst in drie maanden de gordijnen had opengedaan. Dat was zo mooi.'
Of 113Online erin slaagt om mensen af te houden van zelfdoding, staat niet vast. Afgelopen jaar was er zo'n dertig keer een situatie van erop of eronder, zegt Jan Mokkenstorm. Van één hulpzoeker weet hij dat het slecht is afgelopen. ‘Ik denk dat er mensen zijn, die niet tegen zijn te houden. De gedachte dat niemand je kan helpen, kan heel diep zitten.’
Maar veel vaker dan mensen denken, kan het ook anders lopen, zegt hij. 113Online krijgt geregeld berichten van mensen die vertellen dat ze zich hebben bedacht. 'Ik was ervan overtuigd dat het nooit meer goed met mij zou komen,' schreef een van hen. 'Nu weet ik: ik mag me zo voelen.'
Wat is 113Online?
113Online bestaat sinds 2009 en wordt gesubsidieerd door de overheid. Therapie en zelfhulpcursus zijn gratis, net als chatten met de suïcidehulplijn, die dagelijks van 10 tot 23 uur open is. Ook is er een telefonische hulplijn, 0900-1130113, die 24 uur per dag bereikbaar is. Familieleden van suïcidale mensen kunnen eveneens bij 113Online terecht.
Zelfmoord als dwanggedachte
Behalve chathulp en e-mailtherapie biedt 113Online ook een online zelfhulptraining om zelfmoordgedachten te leren beheersen. De training is ontwikkeld door hoogleraar Ad Kerkhof en psychologe Bregje van Spijker van de Vrije Universiteit. Hun idee: gedachten aan zelfdoding kunnen een functie hebben, maar als mensen er lange tijd mee blijven tobben, kunnen die gedachten dwangmatig worden. Kerkhof vergelijkt het met een liedje dat eindeloos in je hoofd zeurt. Je probeert het te onderdrukken, met als resultaat dat het nog vaker door je hoofd jengelt. Kerkhof: 'Dan gaan mensen bedenken waar, wanneer en hoe ze het gaan doen, en zien ze die verschrikkelijke beelden steeds vaker voor zich. Uiteindelijk denken ze er soms wel tien tot vijftien uur per dag aan en gaan ze zich zo ellendig voelen dat zelfdoding de enige uitweg lijkt om die beelden te stoppen.'
Door al in een vroeg stadium over gedachten aan zelfdoding te praten, kan voorkomen worden dat iemand in zo'n tunnelvisie terechtkomt. Kerkhof: 'Je moet ze steeds weer vertellen dat hun gedachten vertekend zijn, dat die voortkomen uit een depressieve geest.'
De zelfhulpcursus van 113Online is ook uitgegeven in de vorm van het zelfhulpboek Piekeren over zelfdoding (Boom, € 26,50)
