Stilletjes staan ze in de lange, lange rij bij het Sacharov-centrum in Moskou. Natalja Kolmakova (71) met een rood waxinelichtje in de hand, Valeri Volkov (73) met een bos bloemen. In zijn andere hand houdt hij de autobiografie van Boris Nemtsov, de vermoorde Russische ex-vicepremier die deze dag ten grave wordt gedragen. Eromheen zit een zwart lint gebonden, zoals je wel ziet bij foto’s van overledenen. ‘Het is een getekend exemplaar’, fluistert Volkov.
Het tweetal, allebei gepensioneerd professor, oogt als typische sovjetintellectuelen. Hij met een baardje en een ietwat ouderwetse bril, zij met een bontjas en een wollen muts. Volkov is zichtbaar aangedaan, een traan glijdt uit zijn linkeroog. Soms houdt hij even op met praten en slikt hij. Dan gaat hij weer verder: ‘We waren een beetje kennissen. Er is een bijzonder, eerlijk en talentvol mens vermoord.’
Crisis
Het is de tweede keer deze week dat duizenden Russen eer bewezen aan de vrijdag 28 februari doodgeschoten opposant van de Russische president Vladimir Poetin. Tienduizenden hadden twee dagen ervoor Nemtsov al herdacht in de mars die eigenlijk was georganiseerd om tegen de economische crisis in Rusland te demonstreren. In een indrukwekkend vertoon van eensgezindheid was een mensenmassa langs de Moskou-rivier naar de brug getrokken, waar de criticaster was doodgeschoten.
Gennadia Perkovitsj (29) vertelde dat ze meeliep met de rouwstoet om de herinnering aan Nemtsov levend te houden. ‘Niemand begrijpt op dit moment wat er in Rusland gebeurt. Maar ik stel de macht in ieder geval verantwoordelijk voor de moord. Als er zo dichtbij het Kremlin een oppositiepoliticus wordt doodgeschoten onder het oog van bewakingscamera’s, dan hebben de autoriteiten op zijn minst toegestaan dat het gebeurde’, verwoordde Perkovitsj wat velen denken.
Niemand begrijpt op dit moment wat er in Rusland gebeurt
De betogers droegen plakkaten met daarop teksten als: ‘Geen woorden voor’, ‘Propaganda moordt’ en ‘Boris’, met de toevoeging van een Russisch teken, waardoor er tegelijk ‘Vecht!’ geschreven stond. Het spandoek dat de voorste rij voor zich hield, zei: ‘Helden sterven niet’. Een verwijzing naar de opstand op het Plein van de Onafhankelijkheid in de Oekraïense hoofdstad Kiev die vorig jaar president Viktor Janoekovitsj uiteindelijk op de vlucht deed slaan. Een opstand waar Nemtsov zich volledig achter had geschaard.
Oppositieleider
Nemtsov, vicepremier onder president Jeltsin, was allang geen oppositieleider meer. Die rol speelt tegenwoordig de meer nationalistisch getinte jurist en blogger Aleksej Navalnyj. Maar Nemtsov toonde zich een moedig criticaster van de Russische autoriteiten. Onvermoeibaar ging hij op onder meer Facebook tekeer tegen Poetin en zijn medestanders. Hij gaf aan waarom de Russische economie onder het huidige regime wel moet vastlopen (onder meer door de te grote afhankelijkheid van olie- en gasexport), hij schreef een aantal kritische rapporten over de Olympische Winterspelen in Sotsji (februari 2014) en zou een onderzoek op stapel hebben staan over de betrokkenheid van Russische troepen bij de oorlog in Oost-Oekraïne.
Vooral het laatste zou volgens velen een rol hebben kunnen spelen bij de moord. Tijdens de mars deelde niemand evenwel de mening dat het Kremlin de aanslag rechtstreeks zou hebben verordonneerd. Maar volgens Sergej Mitroechin, leider van de groen-liberale oppositiepartij Jabloko, heeft Poetin wel een klimaat geschapen in Rusland, waarin dit soort incidenten kan plaatsvinden. ‘Dit is een misdaad waarvoor ik hem persoonlijk verantwoordelijk houd”, brieste Mitroechin, vlak voor de mars ter nagedachtenis van Nemtsov. ‘De president heeft via de massamedia een psychose, een hysterie in het land gecreëerd ten aanzien van liberale politici en de toestand in Oekraïne. Hij heeft van Boris Nemtsov een binnenlandse vijand gemaakt. Dit zijn stalinistische methoden, dit is een politieke moord.’
De president heeft via de massamedia een psychose, een hysterie in het land gecreëerd ten aanzien van liberale politici
Na afloop van de mars had in een Iers café de Russische oorlogscorrespondent Arkadi Babtsjenko gelaten voor zich uit staan kijken. Voor miljoenen Russen hoort hij tot de ‘vijfde kolonne’, het legioen van Russische verraders dat onder één hoedje speelt met het Westen. Ja, de dood van Nemtsov had hem natuurlijk bang gemaakt, zei Babtsjenko. Hij zou zomaar een van de volgende slachtoffers kunnen zijn. ‘Dit is volkomen kut. Ik zou niet weten hoe de Russische maatschappij hierop moet reageren. Er is namelijk geen Russische maatschappij meer.’
Speculeren
In de Russische media werd vorige week volop gespeculeerd over de motieven achter de moord op Nemtsov. Het giswerk van de door het Kremlin gecontroleerde staatszenders varieerde van een commercieel of amoureus conflict, Nemtsovs nauwe banden met de Oekraïense regering tot zelfs islamitisch extremisme aan toe. Ook suggereerden media dat de CIA de misdaad zou hebben gepleegd om Rusland te destabiliseren. De meeste logische beweegreden voor de moord, Nemtsovs vinnige uithalen naar president Poetin, bleef echter volledig buiten beschouwing.
De ultranationalist Vladimir Zjirinovksi, al meer dan twintig jaar lid van de Doema, het Russische Lagerhuis, vocht (soms letterlijk) menig robbertje uit met Nemtsov, toen die in de jaren ’90 vicepremier was onder Boris Jeltsin. ‘Ik was zijn tegenstander, we waren geen vrienden. Als gouverneur van de regio Nizjni-Novgorod heeft hij veel schade aangericht en ook als eerste vicepremier’, foetert Zjirinovski in het hoofdkwartier van zijn partij LDPR. ‘Zijn hele politieke biografie is een grote miskleun en een groot kwaad geweest.’
Wie was Nemtsov nou helemaal? Niemand had hem nodig
Op de suggestie dat de liberaal zou zijn vermoord vanwege een mogelijk delicaat essay over de aanwezigheid van het Russische in Oekraïne, ontsteekt Zjirinovski in een lange tirade. ‘Alles wat hij over Oekraïne had willen schrijven, was al bekend, het is allemaal te vinden op internet. Maar dan ook alles. Wat kon hij nog toevoegen? Graven tonen van soldaten die zogenaamd zijn gestorven in Oekraïne? Er zijn geen bewijzen dat er jongens uit Kostroma of Pskov in Oekraïne zijn omgekomen. Je kunt mensen gewoon ervoor betalen om dat te zeggen’, tiert Zjirinovski. ‘Wie was Nemtsov nou helemaal? Niemand had hem nodig.’
Beroemdheden
Op de begrafenis verschijnt Zjirinovski uiteraard niet. In de menigte bevinden zich veel min of meer bekende Russen, uit de politiek, de journalistiek en de mensenrechtenbeweging: Aleksej Koedrin, de ex-minister van Financiën die steeds vaker kritiek uit op het economische beleid van Moskou. Ksenia Sobtsjak, journaliste van de inmiddels door het Kremlin uit de lucht gehaalde tv-zender Dozjd (‘regen’). Iemand zou haar volgens een collega hebben toegesist: ‘Jij bent als volgende aan de beurt.’ Anatoli Tsjoebais, evenals Nemtsov vicepremier onder president Jeltsin is er en ook de oude Sergej Kovaljov, mensenrechtenstrijder van het eerste uur.
De Britse oud-premier John Major maakt zijn opwachting. John Tefft, de Amerikaanse ambassadeur steekt de toegestroomde menigte in knauwend Engels een hart onder de riem, zoals ook Gennadi Goedkov, geroyeerd Doemalid en Kremlin-afvallige. ‘Met de dood van Boris, is niet de hoop gestorven’, zegt hij door de microfoon.
Met de dood van Boris, is niet de hoop gestorven
Van regeringswege is maar een handvol leden aanwezig, en dan ook nog de lagere goden. Vicepremier Arkadi Dvorkovitsj is de hoogste in rang, president Poetin en premier Medvedev hebben respectievelijk hun Doemavertegenwoordiger en perswoordvoerder afgevaardigd. De vraag is of ze überhaupt wel welkom zouden zijn geweest op de uitvaart.
Het sneeuwt zachtjes, wat Moskou deze trieste dag een lichter aanzien geeft. Kolmakova toont zich enigszins hoopvol. ‘Natuurlijk zijn er altijd mensen die de strijd van Nemtsov zullen overnemen. Het gaat er niet om wie de leiders zijn, maar wat er gedaan moet worden. Want zoals het nu gaat, is er geen perspectief voor dit land.’
De professoren Kolmakova en Volkov arriveren in het gebouw van het Sacharov-centrum waar Nemtsov in een open kist ligt opgebaard. Evenals op de plek van de moord, ligt ook hier weer een zee van bloemen. Er klinkt Russisch-orthodoxe kerkmuziek. Eenmaal weer buiten treft Volkov een oude vriend. Hij heeft hetzelfde vlassige haar en de grijze baard. De twee vallen elkaar in de armen en houden elkaar vast. Seconden lang. Het geeft een beetje warmte op een koude dag in een voor Rusland ijzige tijd.
En de verdachten? Drie uit de Noordelijke-Kaukasus zijn inmiddels voor de rechter verschenen en hebben tot zeker begin mei voorarrest. Weinigen in Rusland zullen zich daar druk over maken. Tsjetsjenen, Ingoesjeten en Dagestanen, niemand houdt van hen. Uitstekende daderprofielen dus.
