De dood van een liberaal, één jaar later

Een jaar na de moord op de liberale Russische politicus Boris Nemtsov trekken opnieuw tienduizenden door de straten van Moskou om hem te herdenken. Intussen zakt de Russische economie steeds verder weg en is de oppositie niet in staat het Kremlin tegenwicht te bieden. Het volk begint langzaamaan te morren. ‘Er is niets goeds gebeurd afgelopen jaar.’

Het is een bonte verzameling die verschijnt aan de start van de herdenkingsmars in het centrum van Moskou. Politieke groeperingen als Vrij Rusland, Democratische Keuze en Solidariteit. Maar ook de liberaal-groene partij Jabloko en natuurlijk Nemtsovs eigen beweging Parnas. De politie is massaal aanwezig, de deelnemers aan de mars moeten door detectiepoortjes. In zijstraten staan pantserwagens geparkeerd, volgeladen met oproeragenten. Helikopters cirkelen over de menigte.

De Russische president Vladimir Poetin heeft onlangs een wet getekend die de geheime dienst FSB het recht geeft zonder waarschuwing het vuur op een (opstandige) menigte te openen. Toch zijn de demonstranten niet bang. ‘Nemtsov, held van Rusland!’ en ‘Rusland zal vrij zijn!’, luiden de  leuzen. Een vrouw aan de kant van de Strastnoj-boulvard roept vertwijfeld: ‘Maar wanneer dan toch?!’ Het is het dubbele gevoel waarmee veel van de betogers die Nemtsov en de democratie in Rusland een warm hart toedragen, zullen kampen. Natuurlijk, iedereen voelt zich gesterkt door de massale opkomst, een signaal aan het Kremlin dat niet alle Russen zich wensen neer te leggen bij de agressief nationalistische koers van de machthebbers. Maar tegelijkertijd het onbehagen: hoe kunnen we het in vredesnaam veranderen?

Deze macht vernedert mensen, we hebben geen democratie

Natalja Sokolova (70) heeft een vlag van Democratie Keuze in de hand en een bordje met ‘Boris!’. Het is een woordspeling, want de naam van de vermoorde liberaal betekent met een kleine aanpassing ook ‘vecht!’. ‘Ik wil niet langer onder deze macht leven’, foetert Sokolova. ‘Ze vernedert mensen, zet mensen gevangen die anders denken dan zij. We hebben geen democratie, geen waardige verkiezingen.’

Ook Leonid Artjomov (36, kek blauw leren jack, bril, kort geknipt rossig haar) is eveneens bereid vrijelijk zijn mening te ventileren. ‘Dit is nog maar een van de weinige mogelijkheden om je opinie te uiten in het Rusland van vandaag. Daarnaast wil ik Nemtsov graag herdenken’, verklaart Artjomov zijn deelname aan de optocht. ‘Na zijn dood zijn er in Rusland alleen maar zaken ten negatieve veranderd, de economische situatie is verslechterd, we vechten nu in Syrië. De mensenrechtensituatie is achteruitgegaan, er zijn opnieuw meer politieke gevangenen. Er is niets goeds gegaan afgelopen jaar.’

Na de dood van Nemtsov is alles nog slechter geworden

Tsjetsjenen
Nee, het is er in Rusland inderdaad niet op vooruit gegaan na de dood van Nemtsov. Ja, er zijn vijf verdachten opgepakt voor de moord op Nemtsov. Tsjetsjenen, van wie sommigen halfhoge posities bekleden bij de politiemacht van hun deelrepubliek. Maar op het moment dat de opdrachtgever van de opdrachtgever moest worden aangewezen, braken de autoriteiten in Moskou het onderzoek plotseling af. Zoals het zo vaak gaat in Rusland. Reden waarom de werkelijke schuldigen aan de moord op bijvoorbeeld journaliste Anna Politikovskaja nooit zijn geïdentificeerd, laat staan opgepakt.

Voor velen staat buiten kijf dat de leider van Tsjetsjenië, Ramzan Kadyrov, zelf achter de moord op Nemtsov zit. Hij zet liberale opposanten in Rusland openlijk weg als ‘verraders’ en ‘vijanden van het volk’ en noemde de moordenaar van Nemtsov een ‘Russische patriot’. Na de gebeurtenissen van een jaar geleden leek Kadyrov zijn jachtterrein uit te breiden. Spijtoptant Michaïl Kasjanov, Nemtsovs collega, mede-aanvoerder van Parnas en oud-premier onder Poetin, zag zich onlangs op het Instagram-account van Kadyrov terug met een vizier van een geweer op zich gericht. ‘Wie het niet begrijpt, zal het begrijpen’, luidde de weinig aan de verbeelding overlatende begeleidende tekst van de Tsjetsjeense leider.

De Tsjetsjeense leider Kadyrov noemt opposanten openlijk ‘verraders’

Kasjanov deed aangifte van doodsbedreiging en riep president Poetin op toch vooral dit soort wetteloosheid in Rusland te beteugelen. Onlangs kreeg Kasjanov opnieuw de pin op de neus. Of liever gezegd: een taart. Van, jawel, een groepje Tsjetsjenen.  Eenzelfde lot was kort daarna een andere Kremlin-opposant, Aleksej Navalnyj, beschoren. Die plaatste een vrolijke selfie op twitter met het slagroom nog in zijn haar. Maar de tendens is zorgelijk. Zeker de moord op Nemtsov indachtig. Vaak begint het in Rusland bij een kleine intimidatie en kan het gruwelijk aflopen.

‘Het begint altijd met een onschuldige streek, en wanneer de maatschappij is gewend aan het feit dat het oké is om je zo tegenover oppositieleden te gedragen, dan betekent dat dat je morgen de druk kunt opvoeren’, zei Dmitri Goedkov, het enige oppositielid in het Russische parlement tegen persbureau AP. ‘Als de regering dit niet de kop indrukt, dan betekent dat dat ze geen controle meer heeft over wat er gebeurt of dat ze er zelfs een rol in speelt.’

Vervangen
Opvallend was dat uitgerekend op de dag van de herdenking van de moord op Nemtsov Ramzan Kadyrov in een interview op de Rusissche televisie het Kremlin adviseerde hem te vervangen. ‘Mijn tijd zit erop’, speelde de Tsjetsjeense leider bescheidenheid. Out of the blue. Misschien ziet hij het lijk al drijven en beseft hij dat hij met zijn onbezonnen gedrag zijn hand heeft overspeeld. Misschien is hij door het Kremlin zelfs al onder druk gezet af te treden en geven ze hem zo de kans dat zonder gezichtsverlies te doen.

Maar Kadyrovs uitlatingen kunnen ook een andere oorsprong hebben. Hij ziet de kritiek op zijn persoon in heel Rusland groeien en wellicht wil hij met zijn uitspraken het Kremlin dwingen zijn positie te herbevestigen. Als een vrouw die zegt dat ze lelijk is, om maar van mannen te horen dat het tegendeel waar is.

Kadyrov is een van de invloedrijkste mensen die in 2004 door het Kremlin tot president van de Tsjetsjeense deelrepubliek werd geslagen, nadat zijn vader door het verzet tegen Rusland was opgeblazen. Hij adoreert Poetin als een ‘tweede vader’, maar is tegelijkertijd een ongeleid projectiel dat er een eigen leger van tussen de 10.000 en 20.000 mensen (‘kadyrovtsy’) op nahoudt. De Russische autoriteiten hebben nauwelijks nog in iets in de melk te brokken in Tsjetsjenië, reden waarom de veiligheidsdiensten inmiddels flink de schurft hebben aan Kadyrov.

Mocht hij inderdaad de plaat poetsen (zijn presidentschap loopt officieel tot begin april), dan nog is er een lange weg te gaan voor de Russische oppositie. Want die lukt het maar niet de handen ineen te slaan. Om te beginnen houdt de wetgeving dat tegen: partijen die willen fuseren, kunnen dat pas een jaar na ontbinding van beide organisaties. En de parlementsverkiezingen zijn al in september dit jaar.

‘Jabloko ontwikkelt zich tot een nieuwe Communistische Partij’ – Sergej Kovaljov

Maar ook binnen de partijen zelf rommelt het. Jabloko, mede-opgericht door Grigori Javlinski, vice-premier in de nadagen van de Sovjet-Unie, heeft net een interne machtsstrijd achter de rug, waarvan het stof nog altijd neerdaalt. In de nog enig overgebleven oppositiekrant Novaja Gazeta deed de oude Sergej Kovaljov – mensenrechtenactivist, voormalig Doema-lid voor Jabloko en nog altijd lid van het politieke bureau – zijn partij van de week flink de dampen aan. Ze zou zich ontwikkelen tot een nieuwe Communistische Partij, zo ondemocratisch gaat het er allemaal aan toe binnen de organisatie, was Kovaljovs verwijt.

Parnas, de club van Nemtsov en Kasjanov, heeft moedwillig niet meer dan een handvol, leden, ook al geen toonbeeld van interne democratie. Fuseren met Jabloko wil Parnas niet, want dan zou het onder de naam van eerstgenoemde verder moeten. Als klap op de vuurpijl gaf Javlinski een dag na de herdenking van de moord op Nemtsov aan, dat hij ook niet zal samenwerken met die andere tegenstrever van Poetin, de voormalige oligarch Michaïl Chodorkovski die tien jaar in een strafkamp uitzat. Meer verdeeld dan in Rusland kan een oppositie nauwelijks zijn.

Stagnatie
Na afloop van de herdenkingstocht staat Parnas-woordvoerster Olga Nikonova uit te blazen. Ook zij ziet de toestand in Rusland verslechteren. ‘Alleen maar meer stagnatie, zowel economisch als politiek’, sombert ze. ‘De vraag is, wat zal er in Rusland winnen: de televisie (die alle propaganda uitzendt, red.) of de koelkast (die steeds leger wordt, red.)?’

Zal een machtswisseling geleidelijk moeten verlopen of is er – analoog aan de Majdan in Oekraïne – een revolutie/staatsgreep nodig. ‘We moeten geen bloedvergieten hebben’, stelt Nikonova. ‘Maar de macht doet er alles aan om een wettelijke omwenteling te voorkomen, door zijn eigen wetten aan te nemen. Dus dan wordt het wel lastig, natuurlijk.’

Demonstrant Leonid Artjomov heeft nog wel een sprankje hoop, ‘Als ik zie dat er zoveel mensen op de been komen die niet in de propaganda tuinen. Misschien kan dat uiteindelijk toch verandering brengen.’

Mijn gekozen waardering € -

Joost Bosman (1969) is correspondent in Rusland en de rest van de voormalige Sovjet-Unie voor onder meer het AD, De Tijd, BNR en Reporters Online.