Ze redden levens en genezen ziektes: geneesmiddelen. Maar er zijn medicijnen met een “dubbele agenda”, lees: mogelijke bijwerkingen. Menig bijsluiter staat er vol mee. Alleen is niet altijd duidelijk wat specifiek bij mannen voorkomt en wat bij vrouwen. En hier is iets opvallends aan de hand. Mannen blijken namelijk minder bijwerkingen te hebben dan vrouwen. En dat heeft niks te maken met “flink zijn” of “minder klagen” (want denk maar eens aan mannen met een griepje :)).
Meldingen essentieel voor veiligheid
Goed nieuws: er komt steeds meer inzicht in bijwerkingen van medicijnen. Mede te danken aan de meldingen bij Bijwerkingencentrum Lareb. Want wie een ongewenst effect van een geneesmiddel ervaart, kan het melden. Arts én patiënt – en dat laatste weet niet iedereen. Agnes Kant is directeur bij het Bijwerkingencentrum en benadrukt het belang van deze meldingen. “Die vergroten de kennis, waardoor artsen gerichter en veiliger medicijnen voorschrijven of hun keuze kunnen aanpassen.” Uit alle meldingen die het centrum ontvangt (vóór corona zo’n 34.000 per jaar), bleek een frappant fenomeen; er komen veel meer meldingen van bijwerkingen bij vrouwen. “Wel 50 procent. Variërend van haaruitval bij cholesterolverlagers tot meer opgezette armen en koorts na een griepvaccinatie.” De eerste vraag is natuurlijk: hoe kan dat? Gebruiken vrouwen vaker of meer medicijnen waardoor ze “dus” meer klachten krijgen? Melden ze een bijeffect misschien makkelijker, of zijn er daadwerkelijk verschillen met mannen? Over dat medicijngebruik: op jaarbasis gebruiken vrouwen inderdaad meer medicijnen; gemiddeld 9,5 voorgeschreven recepten (de anticonceptiepil niet meegerekend) tegenover 6,6 recepten bij de mannen. Agnes Kant: “Toch slaat na “correctie” van meer medicijngebruik alsnog de balans door naar vrouwen. Misschien is het inderdaad zo dat zij vaker bereid zijn een bijwerking te melden, maar het is niet de enige verklaring, want óók artsen melden meer bijwerkingen bij hen.” Het lijkt er dus op dat er echt verschillen zijn, maar alleen een wetenschappelijk onderzoek kan dat natuurlijk bewijzen.
Haaruitval en hoestklachten
Voor we de wetenschap induiken, eerst even naar de praktijk. De dokterspraktijk in dit geval. Nelleke Telgt werkt zo’n 23 jaar bij cardiologie, waarvan 15 jaar als cardioloog. Ook zij merkt – net als collega’s – dat vrouwen vaker zogenoemd “intolerant” zijn dan mannen. “Een verschil in mijn praktijk van ongeveer 30 procent. Ik hoor een paar keer per week wel dat vrouwen bijwerkingen hebben van bepaalde bloeddrukverlagende middelen; haaruitval van “bètablokkers” en hoestklachten van “ACE-remmers”. Ook hoofdpijn en “flushes” zijn veelgehoorde klachten. Mannen noemen dat echt minder.” Uit wetenschappelijk onderzoek dat het Universitair Medisch Centrum Groningen (UMCG) samen met Bijwerkingencentrum Lareb deed naar man-vrouw verschillen in bijwerkingen bleek dat geslacht inderdaad van invloed is. Maar hoe onderzoek je zoiets; telt elk medicijn en elke melding dan zomaar mee?
HET IS GEEN ‘TOEVAL’ OF GEVOEL DAT VROUWEN VAKER BIJWERKINGEN MELDEN
Er is gekeken naar maar liefst 13 jaar aan gemelde bijwerkingen, vertelt onderzoeker Sieta de Vries. “Bijwerkingen die alleen bij mannen of vrouwen voorkomen (zoals erectieproblemen of menstruatieklachten) zijn niet meegenomen. We keken naar meldingen bij geneesmiddelen die door meer dan 10.000 mensen worden gebruikt. En per middel moest dezelfde bijwerking minstens 10 keer zijn gemeld. Dat leidde tot bijna 2500 verschillende combinaties van een medicijn en bijwerking die zijn onderzocht.” Denk bij zo’n “combinatie” bijvoorbeeld aan cholesterolverlager-haaruitval. De studie samengevat in één zin: er zijn inderdaad opvallende man-vrouw verschillen bij 15 procent van die combinaties. Het is dus geen toeval of “gevoel” dat vrouwen meer bijwerkingen melden.
Gender en sekse
Voilà, daar was het bewijs dus. Nu naar de mogelijke oorzaak van die verschillen. Bekend was al dat er verschillen voorkomen in wérking bij mannen en vrouwen. Er is bijvoorbeeld een middel tegen depressie dat effectiever is bij vrouwen – waarschijnlijk dankzij het vrouwelijke hormoon oestrogeen. Hoe dat allemaal precies werkt, moet verder worden bestudeerd. En dat geldt ook voor het verschil in bijwerkingen, stelt Sieta de Vries. “Daarvan is de oorzaak nog niet onderzocht. Wel denkt men dat “gender” (sociaal-psychologisch) en sekse (biologisch) meespelen.” Gender gaat over gevoel en beleving. Neem haargroei op het gezicht. “Qua beleving is dit voor vrouwen een veel hinderlijker bijwerking dan voor mannen. Waardoor ze zoiets waarschijnlijk eerder melden.”
AGNES KANT (LAREB): “HET ZOU GOED ZIJN ALS VOORSCHRIJVEN MEER MAATWERK WORDT”
Dan sekse. Simpelweg het lichamelijke onderscheid tussen man en vrouw. Sieta de Vries: “Dan hebben we het bijvoorbeeld over verschil in lengte, lichaamsgewicht en hormoonhuishouding. Maar ook het hogere vetpercentage van vrouwen en een andere vochtverdeling spelen een rol in de (bij)werking van medicijnen. Zeker bij de manier waarop geneesmiddelen in het lichaam worden verwerkt.” Want dat het vrouwenlichaam anders kan reageren op medicatie, bleek wel in de Verenigde Staten. Daar waren opvallend vaak vrouwen betrokken bij verkeersongelukken in de ochtend. Wat bleek: zij hadden het slaapmiddel Zolpidem gebruikt, wat bij hen ‘s ochtends nog in het bloed zat. De adviesdosering was afgestemd op mannen, maar vrouwen kregen precies hetzelfde. One size fits all? Nee dus, want voor vrouwen bleek het te veel, omdat de omzetting in het lichaam dus anders verliep en het slaapverwekkende effect langer duurde. De advieshoeveelheid voor hen werd toen gehalveerd.
Behandeling op maat
Cardioloog Nelleke Telgt herkent dat de voorgeschreven dosering van medicijnen vaak is afgestemd op mannen. De reden daarvoor ligt volgens haar mogelijk in het verleden. “Heel lang werden vooral “gezonde jonge (blanke) niet-rokende mannen” gevraagd voor geneesmiddelenonderzoek. Alleen hún bijwerkingen werden dus gesignaleerd en genoteerd. Én er werd een dosering vastgesteld die vooral voor hén geschikt was.” Ze zou dan ook liever zien dat medicijnstudies elke (bij)werking voor mannen en vrouwen steevast apart rapporteren in plaats van op een hoop te gooien. Dat is overigens wel een regel in Europa, maar helaas houdt maar 40 procent van de medische studies zich daaraan. “Gelukkig praten mijn vrouwelijke patiënten in de praktijk dus met mij over hun klachten. Belangrijk, want dan kunnen wij als arts per individu kijken of we iemand wat anders kunnen geven,” zegt de cardioloog. Behandeling “op maat” dus – iets wat Agnes Kant ook toejuicht. “Meldingen bij Lareb dragen hieraan bij. Bijwerkingenrisico’s worden namelijk in kaart gebracht en kunnen leiden tot een waarschuwing of advies bij specifieke patiënten.” Ze noemt een voorbeeld hiervan uit de praktijk. “We kwamen er bij Lareb achter dat vrouwen (van boven de 50) die lange tijd een combinatie van een “onschuldig” paracetamolletje en het antibioticum flucloxacilline gebruikten, een zeldzame, maar ernstige bijwerking konden krijgen. Met die kennis kunnen we nu inderdaad artsen waarschuwen, zodat ze extra op deze bijwerking kunnen letten bij deze patiëntengroep of misschien een ander antibioticum voorschrijven.” Agnes Kant besluit: “Het zou dus inderdaad goed zijn als voorschrijven meer maatwerk wordt. Vaak krijgt iedereen hetzelfde, maar niet iedereen ís hetzelfde. Daarom is nog meer onderzoek nodig naar die verschillen in bijwerkingen tussen mannen en vrouwen.”
Met dank aan: Agnes Kant, directeur Bijwerkingencentrum Lareb, Sieta de Vries, onderzoeker UMC Groningen, Nelleke Telgt, cardioloog Dijklander Ziekenhuis Purmerend
Wat is een bijwerking?
Even officieel: een bijwerking is iedere schadelijke, niet bedoelde werking van een toegediend geneesmiddel in een gebruikelijke dosering.
De studie
Het door ZonMw* gefinancierde onderzoek naar man-vrouw verschillen in bijwerkingen keek naar combinaties van gemelde bijwerking en geneesmiddel (bijvoorbeeld: haaruitval door een cholesterolverlager). Wat bleek: bij 363 (van de 2500) medicijn-bijwerkingcombinaties bleek inderdaad een groot verschil te zijn; in de meeste gevallen (89 procent) hadden vrouwen een hoger risico op bijwerkingen.*ZonMw stimuleert gezondheidsonderzoek en zorginnovatie
Vrouwen in de bijsluiter?
Cara Tannenbaum is wetenschappelijk directeur van het Canadian Institute of Gender and Health. Van de talloze duizenden medicijnen in de wereld, kent zij maar twee middelen waar in de bijsluiter duidelijk staat vermeld dat ze bij mannen én vrouwen grondig zijn onderzocht en goedgekeurd.
Waarom een (vermoede) bijwerking melden?
Door meldingen via www.mijnbijwerking.nl kunnen via zorgverleners en patiënten nieuwe bijwerkingen aan het licht komen. Of meer duidelijk worden over al bekende bijwerkingen. In het ergste geval kan een middel van de markt worden gehaald. Melden is van belang:
-Zodat artsen een alternatief kunnen overwegen
-Zodat andere patiënten ook weten dat een bepaalde klacht wordt veroorzaakt door het medicijn en ze niet bang hoeven te zijn voor “nog een ziekte”
-Zodat klachten niet hoeven te leiden tot onderzoek of ziekenhuisopname
Medicijnen en zwangerschap
Risico’s van medicijnen zijn ook van belang voor zwangeren. Op www.zwangerenenmedicijn.nl staat een gebruiksvriendelijk overzicht met de mogelijkheid om per geneesmiddel te zien of gebruik tijdens zwangerschap of borstvoeding mag.
Cijfers en letters
– 65% van de Nederlanders gebruikt weleens een medicijn (60% mannen, 71% vrouwen)
– Een kwart van de mensen gebruikt meer dan vijf medicijnen tegelijk
– In 2019 werden ongeveer 34.000 bijwerkingen gemeld op mijnbijwerking.nl. In 2021 bijna 220.000, en vorig jaar 80.000; dat was inclusief corona
– Vrouwen belanden 33% keer vaker in het ziekenhuis door bijwerkingen dan mannen
– Grapefruitsap kan veel invloed hebben op (bij)werkingen van diverse geneesmiddelen
– Ook bij onderzoeken met placebo’s (“nepmedicijnen”) melden vrouwen vaker bijwerkingen dan mannen
– Heel soms kan een bijwerking een positief bij-effect zijn; zoals het bloedverdunnende effect van de pijnstiller aspirine
– Maar 40% van de Europese medische studies houdt zich aan de regel om de effecten bij vrouwen en mannen apart te rapporteren
Tips
Zo min mogelijk last hebben van bijwerkingen?
– Neem een middel in zoals voorgeschreven door arts of staat vermeld in bijsluiter (dus niet ‘s ochtends omdat ‘s avonds minder goed uitkomt)
– Wie een bijwerking ervaart: bespreek het met de apotheker of huisarts en vraag om advies.
– Soms moet het lichaam wennen aan een middel. De bijwerking kan na verloop van tijd verdwijnen
– Kijk wat te doen bij een vergeten dosering
Neem bewaartips serieus
– Filmpjes over de bijsluiter van een geneesmiddel: https://www.kijksluiter.nl/#!
Beoordeling van geneesmiddelen Iedereen die een medicijn gebruikt, wil daarop kunnen vertrouwen. In Nederland beoordeelt het CBG (College ter Beoordeling van Geneesmiddelen) of een middel op de markt mag komen. Ook bewaken ze de bijwerkingen en risico’s. Over medicijnen in relatie tot mannen en vrouwen zegt het CBG bijvoorbeeld:
– Een medicijn komt alleen op de markt als het voldoende is getest bij de doelgroep.
– Sommige ziektes of aandoeningen kunnen bij mannen andere klachten geven dan bij vrouwen.
– Vrouwen melden meer en vaker bijwerkingen dan mannen.
– In een eerste onderzoeksfase testen fabrikanten meer op mannen dan op vrouwen (zodat er geen vertekend beeld ontstaat door bijvoorbeeld hormonale verschillen).
– Medicijnen worden niet getest op zwangere vrouwen.
(Bron: www.cbg-meb.nl)
Coronavaccins
Uit het vragenlijstonderzoek van Bijwerkingencentrum Lareb onder 27.540 gevaccineerden bleek dat vrouwen twee keer zoveel bijwerkingen meldden als mannen. Dit verschil was het grootst na de eerste prik en gold voor de klachten misselijkheid en ontsteking op de injectieplaats. In het onderzoek is ook is gekeken naar de duur en belasting van klachten na de vaccinatie. Vrouwen gaven aan wat meer last van de klachten te hebben na vaccinatie dan mannen, maar deze verschillen waren klein.
