Die immense militaire actie was het keerpunt in de Tweede Wereldoorlog, en droeg bij tot de overwinning van de geallieerden. Joan Pujol Garcia, beter bekend als Agent Garbo, speelde een sleutelrol.
Maar Garbo was eigenlijk een dubbelspion. Zijn codenaam voor de Duitsers was Arabel. Hij was hun sterspion, een man die hun waardevolle – zij het wat late – inlichtingen verschafte over vijandelijke bewegingen. Aan het eind van de oorlog werd hij zelfs onderscheiden. Hij is een van de enigen die ooit een IJzeren Kruis van de Duitsers heeft gekregen, waarvoor Hitlers persoonlijke toestemming nodig was, omdat hij geen soldaat was.
In werkelijkheid was Garbo het Britse geheime wapen, een dubbelspion, bedreven in de gevaarlijke kunst van het misleiden.
In de maanden voor de landing in Normandië stuurde Garbo honderden berichten naar de Duitsers om hen te informeren dat de belangrijkste invasie niet op die stranden in Frankrijk zou plaatsvinden, maar veel noordelijker, in Pas-de-Calais. De nazi’s geloofden hem zozeer dat zij een groot deel van hun troepen daar lieten, zelfs weken nadat de geallieerden het anker hadden laten vallen.
Hoe hield deze spion, die na de oorlog zijn dagen eindigde in Venezuela, zowel de Duitsers als de Britten tevreden?
Spioneren vanuit de bibliotheek
Het antwoord ligt in sommige van zijn persoonlijke eigenschappen – zoals zijn ongelooflijke vindingrijkheid en doorzettingsvermogen – maar ook in motieven die hun oorsprong vinden in de Spaanse Burgeroorlog.
Pujol García, geboren in 1912 in een gematigd rijke familie, leek een “gewoon mens die een gewoon leven leidde”, zoals historicus Mark Seaman vertelde in een documentaire over Garbo geproduceerd door BBC 4 (een echte aanrader, trouwens). “Maar de gebeurtenissen in Spanje rondom hem waren veel controversiëler.”
Het conflict in Spanje heeft niet alleen het leven van de jonge Pujol overhoop gehaald, maar bij hem ook een diepe verachting voor het totalitarisme in het algemeen en het nazisme in het bijzonder opgewekt, die hem tot deze grootse daden aanzette.
Hij besloot spion te worden zonder te weten dat hij, bij gebrek aan contacten en ervaring, in het begin niet veel geluk zou hebben. In Madrid benaderde hij de Britse autoriteiten drie keer zonder succes voordat hij langs een andere weg succes boekte: hij overtuigde de Duitsers ervan dat hij voor hen zou spioneren, en toen hij hun vertrouwen eenmaal in zijn zak had, probeerde hij een dubbelagent te worden.
De Duitsers gaven hem een spoedcursus spionage met instructies om in Engeland te werken. Maar Pujol reisde helemaal niet naar de Britse eilanden, maar vestigde zich in Portugal. Van daaruit begon hij hen berichten te sturen die echt leken, maar in werkelijkheid waren gemaakt met behulp van tijdschriften, almanakken en naslagwerken die hij in een bibliotheek vond. Hij begon ook zijn fictieve netwerk van spionnen te creëren, waarvoor hij complete salarissen bij de Nazi’s declareerde.
Omdat hij het Engels niet vloeiend sprak en Engeland eigenlijk niet kende, bevatten sommige van zijn verslagen feitelijke fouten (zoals toen hij beweerde dat Londen in de zomer zo heet was dat de ambassades tijdelijk naar Brighton aan de kust waren verhuisd), maar de Duitsers schenen de fouten niet op te merken.
Degenen die zijn werk wel opmerkten waren de Britten, die uiteindelijk in 1942 besloten hem te rekruteren om hen te helpen bij enkele van de belangrijkste operaties van de oorlog. Ze gaven hem de alias “Garbo” om zijn acteertalent te eren.
Correcte informatie… alleen een beetje laat
Garbo’s fictieve spionnennetwerk trok de aandacht van de Britten. Zoals de Britse inlichtingendienst MI5 zich herinnert, waren de onwerkelijke personages onder meer een Amerikaanse sergeant, een Venezolaan in Schotland, en een nationalist uit Wales.
Deze personages hebben er mede voor gezorgd dat de Duitsers Pujol niet verdachten. Hij was natuurlijk niet van plan om hen echte informatie te geven. Wat hij wel deed, was hun correcte informatie verschaffen, die echter te laat kwam om hen in staat te stellen te handelen. Als de Duitsers daarmee ontevreden waren, viel de schuld toen op de boodschappers, zijn ‘valse’ spionnen.
Het dummy-netwerk speelde ook een belangrijke rol in de maanden voorafgaand aan de landing in Normandië, toen de geallieerden hun invasie planden. Een van de argumenten was namelijk dat het welslagen van een dergelijke missie in grote mate afhing van de vraag of de Duitsers misleid konden worden over de exacte plaats van aankomst.
“Het zijn de gevechten die alle krantenkoppen halen,” vertelde Houghton aan BBC Mundo. “Maar het is de interactie achter de schermen die echt de regels van het spel kan veranderen in een oorlog.”
Die misleiding werd tewerkgesteld door de gehele zogenaamde interactie van meer dan 500 berichten van Garbo en zijn netwerk tussen januari 1944 en de landing naar de Duitsers te sturen.
Aangezien het de bedoeling was hen te misleiden over de bedoelingen van de Geallieerden en te doen alsof Normandië een afleidingsmanuoevre zou zijn voor een latere, grotere invasie, werd ook een “fantoomleger” van 150.000 man samengesteld in Zuidoost-Engeland, dat klaar moest zijn voor een enorme invasie, op een punt dat ver verwijderd was van de eigenlijke plannen..
De Duitsers trapten erin. “Alles wat op 6 juni 1944 gebeurde was een dramatische gok waarvan de toekomst van Europa zou afhangen,” zegt historicus Nigel West in de BBC 4 documentaire.
“Waarom accepteerden de Duitsers dan volledig het verhaal dat de aanval op de Normandische stranden een afleidingsmanoeuvre zou zijn? Waarom waren er, zelfs twee weken nadat de geallieerden in Normandië waren aangekomen, meer Duitse soldaten in Pas-de-Calais dan voor de invasie?” vraagt hij.
Het antwoord op deze vraag is natuurlijk misleiding. Strategische misleiding.
Er was ook een Mrs. Superspy, en zij stond op het punt om alles te verpesten.
D-Day liep overigens bijna helemaal mis. En dit omdat mevrouw Garbo enorm aan heimwee leed.
In juni 1943, een jaar voor D-Day, dreigde Araceli, de Spaanse vrouw van Pujol, gedesillusioneerd door het leven in Londen en het feit dat haar bewegingen werden gecontroleerd, naar de Spaanse ambassade te gaan en alles te vertellen tenzij ze naar huis mocht om haar moeder te zien.
Om te voorkomen dat zij zijn dekmantel zou verraden, moest Pujol samen met zijn handlangers bij MI5 een verhaal verzinnen dat hij door hen was gearresteerd na een gewelddadige ruzie over haar oneerlijke behandeling.
Na een “hysterische uitbarsting” en een klaarblijkelijke zelfmoordpoging werd ze naar een verhoorcentrum gebracht, en toen ze daar haar man ongeschoren en in werkkampkleding zag, beloofde ze in tranen dat ze zijn spionageactiviteiten zou blijven steunen: Pujols list had wederom gewerkt.
De autoriteiten bleven echter zo bezorgd dat zij met ambtenaren van de Spaanse ambassade zou praten, dat er dag en nacht politie rond het gebouw was gestationeerd om haar eventueel te onderscheppen.
Nadat Garbo kort na D-Day zijn vrouw en drie kinderen naar Spanje had teruggestuurd, besloot hij hen uit te sluiten van zijn nieuwe leven in Zuid-Amerika.
Nieuw leven in Venezuela
Garbo’s misleiding werd overigens niet eens onmiddellijk na de landing ontdekt, want Garbo kreeg bericht dat Duitsland hem wilde decoreren voor zijn oorlogsinspanningen. Kort daarna, in een ongewoon toeval, werd hij ook door het Verenigd Koninkrijk onderscheiden.
Hij spioneerde door tot de laatste minuut van de oorlog. En aan het einde van de oorlog, uit vrees dat hij zou worden ontdekt of dat de overlevende nazi’s achter hem aan zouden komen, besloot onze dubbelspion voorgoed te verdwijnen. Dat deed hij in zijn volledig eigen stijl: hij veinsde zijn eigen dood in Angola, aan malaria.
Hij kreeg de Duitsers daarbij zelfs zover dat ze de geveinsde ‘nieuwe’ echtgenote van de geveinsde meesterspion een pensioen betaalden voor haar verlies.
In werkelijkheid vestigde Pujol zich heimelijk in Venezuela, waar hij volgens verschillende bronnen een bioscoop, een hotel, of een boekhandel zou hebben gerund.
Bijna iedereen dacht dat hij dood was, maar Garbo dook weer op in 1984. Hij had een audiëntie bij prins Philip, hertog van Edinburgh, en reisde naar Normandië voor de 40e verjaardag van de landing.
Vier jaar later stierf hij in Venezuela, dit keer voor het echie.
“Hij heeft de oorlog niet in zijn eentje gewonnen of verloren,” concludeert Houghton in de BBC4 documentaire. “Maar hij gaf de Britten niet alleen veel goede informatie, hij gaf de Duitsers ook veel slechte informatie.”
“En slechte informatie voor de vijand kan al net zo nuttig zijn als de goede informatie die wordt verzameld.”
