Plotseling viel het kwartje bij mij. Na maanden vol vragen over Donald Trump, Brexit, Geert Wilders. Het kwartje viel op het plein voor het Panthéon in Parijs. Frankrijk, land van de Verlichting, geboorteplaats van de rechtsstaat, proeftuin van de Europese secularisatie. Waar anders ligt de sleutel tot het begrijpen van onze politieke ontwikkelingen…
Waar gaat het nou steeds fout tussen elite en het gewone volk? Waarom zien we de overwinningen van rechtse populisten nooit aankomen? Waarom radicaliseren Europese moslims en hebben ze sympathie voor IS? In alle bescheidenheid: de theologen weten het al duizenden jaren. Zo moeilijk is het niet, als je één blinde vlek wegwerkt: religie.
Terrorisme-professor des vaderlands Beatrice de Graaf bevestigt het in NRC: het is de mythe, stupid! Wat verklaart het succes van Reagan (toen) en Trump (nu)? Het feit dat zij een gevaarlijke kunst beheersen, zegt zij: het ‘produceren en systematisch verkopen van apocalyptische sprookjes’. Als hoogleraar en als gelovige ziet Beatrice de Graaf wat de elite weigert te zien: het volk moet iets hebben om in te geloven.
Goede sprookjesvertellers laten koninkrijken vallen
Als je een revolutie wilt beginnen, moet je eerst visioenen durven schetsen. Profeten zijn altijd de grootste vijand van de gevestigde orde geweest. In de Hebreeuwse Bijbel kreeg elke koning er flink van langs als hij zichzelf verrijkte en zijn onderdanen verwaarloosde. Figuren als Jesaja foeterden dan op het centrale gezag en spraken dan dromerig en hoopvol van een nieuwe hemel en een nieuwe aarde. Hun boeken worden nog steeds gelezen, de dynastie van David is spoorloos verdwenen.
Zo ging het ook met het Romeinse Rijk. De keizers van dat rijk dachten het volk lang tevreden te kunnen houden met brood en spelen. Tegelijkertijd kwam echter het verhaal van Jezus en zijn volgelingen op. Radicaal, ingrijpend, revolutionair. Gestoorde sprookjes, zo u wilt. Maar hun verhaal won en de Caesar-dynastie verdween spoorloos. Religie is een tijdbom onder scheefgroeiende machtsverhoudingen.
De Verlichting doodt God en baart nieuwe goden
De Verlichting heeft dat mechanisme vanaf de 18de eeuw hopeloos ontwricht. De geleerden en filosofen van de Verlichting hamerden op de ratio en redeneerden het Godsgesprek weg tot er niets van over was. De wereld werd onttoverd. Voortaan zouden geesten, engelen noch apocalypsen een rol spelen in ons dagelijks leven. Vooruitgang, noemen we dat, en de vruchten plukken wij nog dagelijks.
Maar met het kind werd het badwater ook weggegooid, en dat trekt de mensheid niet. Je hoeft geen theoloog te zijn, want je leert het bij Geschiedenis op de middelbare school: de -ismen kwamen ongeveer tegelijk met de Verlichting tevoorschijn. Nationalisme, communisme, liberalisme, socialisme, fascisme – allemaal producten die pas echt groteske vormen aannamen toen Europa’s ontkerkelijking begon. Jezus zei het al: drijf een demon uit en je krijgt er zeven voor terug als je niet oppast.
Franse Revolutie: het Vaderland komt in de plaats van de Religie
Toen ik deze week voor het Panthéon in Parijs stond viel het kwartje voor mij omdat dit gebouw precies op het keerpunt ligt. Het Panthéon is gebouwd op initiatief van koning Lodewijk de Vijftiende. Hij was akelig ziek en zwoer in 1744 goed-christelijk dat hij een kerk zou bouwen als hij zou herstellen. Zo geschiedde: de fundamenten van het Panthéon werden gelegd in hartje Parijs.
Tegen de tijd dat het kolossale gebouw voltooid werd, was de Revolutie echter in gang. Seculier Frankrijk was geboren en voortaan geloofden we niet meer in God en de Koning maar in Liberté en de Republiek. Wat moest de regering met het Panthéon? Het antwoord staat op de gevel: het werd een monument voor alle grote Fransen die het Vaderland erkentelijk was. En zo kreeg een vrome belofte uit de oude christelijke wereld een seculiere wending door de Verlichting: van kerk naar mausoleum voor Vaderlandse Helden als Hugo, Dumas en natuurlijk Voltaire.
We kunnen niet zonder dromen: Vrijheid, Gelijkheid, Broederschap!
Wat het Panthéon ons laat zien, is dat de ontkerkelijking het christelijke verhaal kapot kan maken, maar niet onze menselijke behoefte aan Grote Verhalen. De revolutionaire regering van Frankrijk had goed begrepen dat er iets in de plaats moet komen als je religie opzij schuift. Et voilà: Vrijheid, Gelijkheid en Broederschap, de Franse vlag en het Franse volkslied (alle drie stammen net als het Panthéon uit de jaren 1790-). Het christelijke sprookje is dood, het sprookje van Het Glorieuze Vaderland komt ervoor terug.
Zo kwamen er nog meer sprookjes en -ismen in de plaats van het christendom. In het midden van het Panthéon hangt de slinger van Foucault om de Wetenschap te vieren. In de eeuw na de ondergang van de Franse Revolutie werd de basis gelegd voor twee Grote Verhalen die het christendom definitief op moesten volgen: het marxisme (Karl Marx, die religie opium voor het volk noemde maar er zelf een bedwelmend visioen voor in de plaats stelde) en het fascisme (Adolf Hitler, die de Germaanse Droom introduceerde om het Nieuw Jeruzalem te vervangen).
Zonder God maken we onze eigen -ismen
Een kind kan de lessen trekken: we hadden eerst het Grote Verhaal van God. Dat verhaal ging dood, maar de mensen konden niet zonder Groot Verhaal en kwamen dus met de -ismen. Die maakten hun beloften ook niet waar, Utopia was nergens te bekennen, macht en geweld bleven welig tieren en de mens bleef zonder droom achter. Einde verhaal.
Maar het verhaal is niet klaar. De schreeuwende behoefte van de mens naar een Sprookje is nog springlevend. Het gezaghebbende woordenboek Merriam-Webster heeft vorig jaar voor het eerst in de geschiedenis een achtervoegsel als Woord van het Jaar verkozen. U raadt het al: hét woord van 2015 was het achtervoegsel -ism. In de maanden die erop volgden verloor de gevestigde orde referenda (Brexit, GeenPeil) en verkiezingen (Clinton).
Make Ons Geliefde Vaderland Great Again
Opeens viel het kwartje, toen ik voor dat Panthéon stond. Zelf vertegenwoordig ik de aloude droom van de Hebreeuwse profeten – ik ben een theoloog – maar daar gelooft nog maar een lullige minderheid in. Op mijn nieuwe hemel en aarde, op mijn we zijn allemaal waardevolle schepselen van God, op mijn er is zin, er is hoop, er moet liefde zijn, in godsnaam zit niemand meer te wachten. Maar dat betekent niet dat we niet meer willen dromen.
De droom van Make America Great Again, de droom van Geert Wilders met de VOC-vlag in een admiraalspak, de droom van een onafhankelijk, sterk Brittanië: allemaal zijn ze terug te voeren op de gevel van dat Panthéon in Parijs. Onze Vader in de hemel is dood, lang leve het Vaderland. De hemel bestaat niet, laten we de hemel op aarde realiseren. Laat Jezus aan het kruis hangen, leve onze nieuwe Sterke Leidsman. Futiele dromen, zo laten de 19de en de 20ste eeuw ons zien – niet minder ijdel utopisch dan het christendom dat ze vervingen. Maar een mens moet iets te dromen hebben.
Snap het nou gewoon, elite!
Hoe creëer je zo’n droom? Het pakketje is simpel. Je schildert ons een glorieuze toekomst voor, die nabij is. Je vertelt ons dat we in een soort apocalyptisch keerpunt leven, dat het er nú om spant of de heilsstaat doorbreekt of niet. Je vertelt ons wie de vijand is en wat de strijd is die we moeten leveren. Heldere taal, plastische metaforen, pakkende slogans en alstublieft: daar hebben we de Nieuwe Droom die religie van de troon kan stoten. Het pakketje is simpel, maar alleen gevaarlijke populisten lijken het te begrijpen.
Daar gaat het mis tussen volk en elite. Voor zover er al een elite bestaat, is die elite seculier-intellectueel. Het type dat heel goed begrijpt waarom Europa ontkerkelijkt is, maar niet op het idee komt dat God een gat in onze ziel achter heeft gelaten. Van de Amsterdamse talkshow-hosts op de publieke omroep tot de visie-hekelende minister-president en de linkse professoren aan onze academies. Niemand daar gelooft nog in Grote Verhalen, in dromen, in visioenen en precies dát tekent de kloof tussen elite en burgers.
Kijk, zo creëer je gezonde dromen
Als theoloog verlang ik naar de tijd dat het dagdromen van Jesaja en Jezus nog veel weerklank vond. Maar daar moeten we niet in blijven hangen. Wat doen we in de tussentijd, nu het land ontkerkelijkt is maar de mensen nog steeds naar een droom verlangen? Dat lijkt me helder: we schetsen een droom die verbindt in plaats van verdeelt, die tot vrede in plaats van oorlog leidt, die de macht eerlijk verdeelt in plaats van naar de ene of de andere dictator laat stromen.
Het volk verlangt naar een duidelijke, apocalyptische vijand. Een draak om te bestrijden. Trump en Wilders geven ons de moslims, Polen en Mexicanen. Rutte biedt ons niets. Ik bied u de klimaatopwarming die binnen twintig jaar een ravage van de beschaafde wereld kan maken. Het volk verlangt naar een verbindend sprookje en een heldere identiteit. Ik vraag me af waarom we er in godsnaam niet in slagen om de Europese Unie te presenteren als een feilbaar project met een enorme potentie van samenwerking, vrede en collectieve welvaart. Het volk verlangt naar revolutie. Ik stel voor om de manier waarop we onze kleding, voedingsmiddelen en elektronica produceren radicaal om te gooien om de wereld te redden.
Bied ons sprookjes of we vergaan
Zo staand voor het Panthéon in Parijs viel het kwartje. Zo moeilijk is het niet. De kerk loopt leeg en de regering van Frankrijk begreep: we moeten er zo snel mogelijk een nieuw apocalyptisch sprookje voor in de plaats stellen. De enorme tragiek van de wereldgeschiedenis is dat de enigen die goed zijn in het vertellen van sprookjes dictators, moordenaars, leugenaars, fascisten, racisten zijn.
Tijd voor verandering! Goed volk, bied ons visie, bied ons sprookjes, bied ons een groep om bij te horen, een verhaal om voor te leven, een vergezicht om naar te streven, een strijd om te strijden, een wereld om te redden en wij staan aan uw zijde. Verzuim het om een goed epos van de werkelijkheid te maken en we zullen zwichten voor het jihadisme, nationalisme, economisme of welk fatale -isme ook. Want de mens is ongeneeslijk religieus en er is één ding gevaarlijker dan ons sprookjes voorschotelen, en dat is: ons geen enkel droombeeld gunnen.
Meer van Alain Verheij?
Waarom haat IS ons zo (en wat kunnen we eraan doen)?
Anouk en Joost Zwagerman over God
Een midweek in Parijs… als straatmuzikant
