Wie het wilde weten, kon het weten, zegt de een. Kletskoek, beweert de ander, hoogstens werd gedacht aan deportatie naar een onherbergzaam oord waar zware dwangarbeid moest worden verricht. Laten we daarom eens kijken naar de feiten: hoe schreven de kranten over de joden nadat de nazi's in 1933 aan de macht waren gekomen in Duitsland? Wat de doorsnee-krantenlezer in elk geval kon weten nog voor de oorlog hier arriveerde.
'Joden moeten een gelen armband dragen', meldt het Utrechtsch Nieuwsblad op 25 november 1939. De joden waar het hier om gaat zijn Duitse joden. Het is één van de honderden knipsels uit de map van de afdeling documentatie van het NSB-blad 'Volk en Vaderland'. Vanaf 6 januari 1934 verzamelt deze afdeling onder het kopje 'Joden in Duitschland', honderden knipsels uit allerlei kranten in Nederland zoals de Nieuwe Rotterdamsche Courant, De Maasbode, De Tijd en De Telegraaf. Wie deze knipsellawine doorkijkt, ontkomt niet aan de indruk dat al lang voor de meidagen van 1940 duidelijk was waar het heenging met Duitsland.
Ook een mini-onderzoek maakt veel duidelijk, ook al is dat beperkt tot vier landelijke kranten: het Handelsblad van de liberalen, de Volkskrant van de katholieke zuil, Het Volk van de sociaal-democraten en De Standaard, het blad van protestants-christelijk Nederland.
In deze kranten wordt de berichtgeving over drie cruciale gebeurtenissen wat nauwkeuriger onder de loep genomen. Allereerst de machtsovername van de nazi’s die plaatsvond op 23 maart 1933 en die de NSDAP dankzij de zogenoemde Machtigingswet dictatoriale bevoegdheden verschafte. In de tweede plaats de rassenwetten die op 15 september 1935 werden aangenomen door de Rijksdag die bijeen was in Neurenberg en die het startschot vormden voor de jodenvervolging. En tenslotte werd de reactie van de vier kranten bekeken op de terreurgolf die Duitsland overspoelde in de nacht van 9 op 10 november 1938 en die later bekend is geworden als De Kristallnacht.
Vertwijfeling
Over deze drie gebeurtenissen alleen al worden honderden artikelen geschreven en gepubliceerd. Naast de kranten is er in die tijd nog een ander belangrijk medium: de radio. Helaas is er praktisch niks bewaard gebleven van wat er voor de oorlog werd uitgezonden maar dat het sterk zal hebben afgeweken van de berichtgeving in de dagbladen lijkt onwaarschijnlijk, al is het alleen maar omdat alle media voor een deel van hun nieuws gebruik maakten van dezelfde persbureaus.
Maar wat schreven die kranten dan? Om te beginnen met het Algemeen Handelsblad: dat opent op 24 maart 1933 met de kop: 'Adolf Hitler “rekent af” '. De laatste zin van het artikel luidt: 'Wij hopen voor het Duitse volk en de wereld, dat hij (bedoeld wordt uiteraard Hitler –w.o.) een goede bestuurder en een verdediger van het Recht zal zijn!'
Wie het artikel leest proeft nog de vertwijfeling bij de krant. Natuurlijk is de Machtigingswet die Hitler absolute bevoegdheden biedt wel met een grote meerderheid aangenomen, maar helemaal in de haak is het niet. 'Het staat te bezien of de gebonden eenheid die nu geschapen is, nu verder, ook bij tegenspoed, in Duitschland gehandhaafd zal blijven, en of het offer dat het Duitsche volk vandaag aan zichzelf brengt door zijn volkomen onderwerping aan één leider, de vruchten zal opleveren, die het ervan verwacht.'
De reactie is aan alle kanten gematigd, maar er wordt al wel gesproken over 'schandelijke Jodenvervolging'. Maar ook hier is sprake van verwarring. 'Maatregelen tegen Joden die tot de revolutionaire oppositie in Duitschland behooren, kunnen niet zonder meer op rekening van anti-semitisme worden gesteld', schrijft het Handelsblad.
Schandaal
Ook De Standaard is over de machtsgreep van de nazi’s tamelijk terughoudend. 'De nationaal-socialistische revolutie is nu gelegaliseerd en gesanctioneerd', schrijft de antirevolutionaire krant. Maar tegelijkertijd wordt er bericht over een concentratiekamp dat bij Stuttgart is ingericht voor politieke gevangenen.
De toon van de Volkskrant is vooral sterk anticommunistisch maar er wordt tevens geconstateerd: 'Zóóver zijn we dus reeds: Hitler is volkomen de baas.' In een opiniërend stuk wordt gesteld dat het er nu in elk geval ordelijk aan toegaat in het parlement en niet meer zoals vroeger toen 'schandaal-tooneelen' aan de orde van de dag waren. Dat de katholieke Centrumpartij voor de machtigingswet stemde wekt begrip: het was 'den wijsten en eenigen weg'.
Het felst is Het Volk dat onder andere verslag doet van een geestdriftige protestvergadering, 'tegen de terroristische daden van Hitler en de zijnen'. Er wordt gesproken over martelingen in Duitsland, waar de toestand veel erger is dan in de kranten tot uiting komt. De avondeditie van Het Volk kan moeilijk worden misverstaan: 'De Hitler-pers hitst op de allergrofste wijze. Uitroeien en vernietigen is de opdracht der nazi’s'. Het sociaal-democratische dagblad citeert ook letterlijk uit Der Stürmer, het weekblad van de S.A. dat over de joden schrijft: 'Daarom moet hij uitgeroeid worden en vernietigd. Zonder pardon en met wortel en tak.'
Twee klassen
Van de illusies, voor zover ze nog zouden bestaan, is in september 1935 al heel wat minder over. Het Handelsblad van maandag 16 september 1935 opent met de weinig aan de fantasie overlatende kop 'Twee soorten burgers in Duitschland'. Er zijn voortaan ariërs en joden en gemengde huwelijken zijn verboden. Ook op de binnenpagina’s wordt behoorlijk uitgepakt. Er wordt gesproken over 'officiële discriminatie'. De partij staat boven de staat en de radicalisering in Duitsland gaat door. 'De laatste remmende factoren verdwijnen', volgens het liberale dagblad.
Ook De Standaard concludeert de splitsing van Duitsland in twee klassen. 'De eene klasse heeft rechten zowel als plichten, de andere klasse heeft plichten doch geen rechten. Tot de laatste groep behooren joden, misdadigers, staatsvijandige elementen en personen van wie men niet mag verwachten dat zij met hart en ziel de nat.-socialistische idee zullen aanhangen.' Er wordt gesproken over dwang, intimidatie en anti-semitisme. 'Een extra nummer van het schandblad ”der Stürmer” met bijna ongelooflijken inhoud en waarin ten slotte de dood van alle joden geeïscht wordt, wordt overal verspreid.'
'Nieuwe wetten tegen de Joden', kopt de Volkskrant. Het dagblad vervolgt met: 'een nieuwe slag voor de Duitse joden die langzamerhand uit het hele Duitse volksleven worden teruggedrongen.'
Het meest opvallende bericht in de avondeditie van Het Volk van die maandag 16 september 1935 is een artikel waarin onder andere professor D. Cohen, secretaris van het Comité voor Bijzondere Joodse Belangen, uitgebreid aan het woord wordt gelaten. 'De nieuwe wetten zijn de bekroning van het streven van de Duitse nationaal-socialisten om de Joden volledig uit te stoten uit de Duitse gemeenschap', concludeert hij. 'De Joden buiten Duitsland moeten begrijpen dat deze wetten niet slechts Duitse Joden, maar alle Joden treffen.'
Göbbels
Als in de nacht van 9 op 10 november 1938 naar aanleiding van een domme moord op een Duits diplomaat in Parijs door een zeventienjarige joodse jongen, de nazihorden door de straten van Duitsland razen en alles wat joods is kort en klein slaan, is het voor alle vier de kranten zonneklaar dat in Duitsland een stelletje criminelen aan de macht is gekomen. Op donderdag 10 november opent het Handelsblad met 'Anti-Joodsche actie in heel Duitschland'. De actie is voorbereid en goed georganiseerd meldt de krant, want zelfs de kleinste joodse winkels in de verste uithoeken van Berlijn zijn vernield.
De volgende dagen komt de krant er nog uitgebreid op terug. Van een spontane volksopstand, zoals propagandaminister Göbbels beweerde, gelooft het Handelsblad helemaal niks. Alles is systematisch vernield en alle vernielingen begonnen pas na drie uur ’s nachts. De politie greep niet in. Ironisch: 'De Berlijnse politie heeft een rustige dag gehad en blijkbaar niets gemerkt van ongeregeldheden. Als men al hier en daar een agent ontdekte was deze slechts belangstellend toeschouwer.' Hoewel op 11 november het twintigjarige einde van de Eerste Wereldoorlog werd gevierd, is het Handelsblad niet erg hoopvol dat het nog lang vrede zal blijven.
De Standaard spreekt op de voorpagina van 'ongekende uitingen van nazi-woede'. Pogroms en jodenhaat zijn woorden die voortdurend terugkomen. 'Voor de in doodsbenauwdheid als vee opgejaagde Joden was het een redde zich wie kan. Hij is nog slechts een paria, straks weer een hutbewoner?' Hiermee neemt het Duitse bewind de pogrom in zijn regeringsprogram op, schrijft De Standaard.
'We weten niet wat erger en groter is: het misdadige of het waanzinnige van de anti-Joodse pogroms in Duitsland', noteert de Volkskrant. 'Met verontwaardiging, afschuw en afgrijzen staart de mensheid naar deze orgie van losgebroken hartstochten en dierlijke instincten. Dit is geen wraakgericht meer, het is een uitdaging van de mensheid en de beschaving door het nationaal-socialisme'. Ook het dagblad voor het katholieke volksdeel laat er geen twijfel meer over bestaan wat er bij de oosterburen gaande is en doet uitgebreid verslag van de plunderingen en vernielingen. 'De Kurfürstendamm ziet er uit alsof zich een luchtaanval of een grote ontploffing heeft voorgedaan.' Een dag later wordt onder het kopje 'Europees Barbarije' geschreven: 'Joden worden practisch vogelvrij verklaard. Zijn de katholieken de volgende die aan de beurt zijn?'
Uitgemoord
Ten slotte pakt ook nu weer Het Volk het stevigst uit in zijn bewoordingen. De verontwaardiging spat werkelijk van de pagina’s af. 'Hitlerianen op roof en vernieling uit', 'Nazicultuur viert haar schoonste triomfen' en: 'Officiële roof in Duitsland' zijn een paar van de koppen. Onder een fotootje van Göbbels wordt gemeld: 'Göbbels in een charmante bui bij een andere gelegenheid. Nu zei hij ongeveer: “Als ik het georganiseerd had (de Kristallnacht –w.o.), dan zou ik meer succes gehad hebben”.' Ook een week later is er nog enorm veel aandacht voor de gebeurtenissen. 'Langzaam worden de Joden in Duitsland geestelijk en lichamelijk uitgemoord', concludeert de krant.
Natuurlijk wordt er ook wel eens minder giftig geschreven over Duitsland en er zijn duidelijke verschillen in de toon in de vier onderzochte kranten. Het Volk is feller dan het Handelsblad bijvoorbeeld en heeft eerder in de gaten dat het misgaat in Duitsland.
Daarnaast gaat vanzelfsprekend het gewone leven door en zo wordt op maandag 16 september 1935 gemeld dat de voetbalcompetitie is begonnen en Blauw-Wit Feyenoord klopt. En op 15 november 1938, een paar dagen na de Kristallnacht, eist een grote vliegramp op Schiphol alweer alle aandacht op in alle kranten. En zeker: met de kennis achteraf is het makkelijk oordelen.
Maar toch. Dat alles laat onverlet dat het Algemeen Handelsblad de volgende dag weer meldt dat inmiddels meer dan twintigduizend Duitse joden in concentratiekampen zitten. Zeker na de Kristallnacht is het voor alle kranten volkomen duidelijk dat het de verkeerde kant opgaat bij de oosterburen. Er zijn nog geen gaskamers gebouwd, dat nog niet, maar het angstaanjagende begin van pogroms en getto’s is er onmiskenbaar en kan alleen de volstrekt argelozen en naïeven onder de Nederlandse bevolking zijn ontgaan. Hoezo, wir haben es nicht gewusst?
