Vier doden en vijftien gewonden is de voorlopige balans van de terreurdaad op vrijdag 7 april 2017 in het centrum van Stockholm. Een vrachtwagen denderde door Drottninggatan, voor de Nederlanders: de Kalverstraat van Zweden, voor de Belgen: de Zweedse Nieuwstraat. Amateurbeelden van de hardrijdende truck, kort voordien gekaapt toen deze drank stond te lossen bij een restaurant, zijn hallucinant. Een paar uur later werd de vermoedelijke dader opgepakt in Märsta, vlakbij de luchthaven Arlanda. Het zou gaan om een 39-jarige Oezbeekse bouwvakker met vier kinderen die op Facebook kwistig IS-filmpjes zou hebben rondgestrooid.
Ik heb de gebeurtenissen gevolgd via de Zweedse televisie, een baken van rust, kwaliteit en bestendigheid dat ik als ex-inwoner van Zweden in dagen van calamiteiten graag mag zien. De plek van de terreurdaad ken ik goed. In het warenhuis Åhléns, waar nu een biertruck in de etalage staat, zit een voortreffelijk lunchrestaurant, en de geur van de worstkraam bij de entree hoort bij Stockholm als chocolade bij Brussel. Ik kom er graag, maar gelukkig zat ik deze vrijdag in België, niet zo gek ver van Zaventem en station Maalbeek.
In Nederland, waar de mens opgewonden en verontwaardigd wordt geboren, en België, waar de blik cultureel veeleer zuidwaarts is gericht, lees ik nu dat het utopische Zweden niet meer bestaat. We kennen dat beeld van het Scandinavische paradijs dank zij iets te vlotte reclamejongens, vluchtige journalisten en politici op zoek naar een fris nieuw idee. Hoe dat beloofde land er tot 7 april 2017 uitzag? Denk aan een plek met haast eindeloos veel vrije dagen voor papa’s en mama’s, met een naar de hemel reikende maar nimmer protserig ogende welvaart, met warme armen die elke vreemdeling een zachte knuffel geven, en rode huisjes in een natuur ongerepter dan de maan. Daar wil je best graag wonen.
De Zweed snakt naar veiligheid
Zou dat land niet meer bestaan? Of de Zweden hun eigen samenleving altijd zo prachtig hebben gevonden, is alvast twijfelachtig. De Zweed moppert precies zoals u en ik over van alles en nog wat, zij het op doorgaans beschaafde toon, en voelt zich bovenal chronisch onveilig. De Zweed snakt naar trygghet, ofwel veiligheid. Het is al vele jaren hét Zweedse buzzword: geen verkiezingstoespraak waarin het ontbreekt. En die trygghet, voor mij een veel Zweedser begrip dat het door onnozele marketeers geadopteerde lagom, uit zich op alle vlakken. Ze gaat veel verder dan de ontelbare bewakingscamera’s die je in elke winkel, elke overheidsinstelling, elk station, elke parkeergarage en vanaf elke straathoek aangapen.
Trygghet is in Zweden overal, diepgeworteld in de cultuur. Zodra je iets eetbaars in de mond wil stoppen, horen vrienden, kelners en verplegers je uit over de meest bizarre allergieën. Dat bedoelen ze goed, want ze willen niet graag dat je dood neervalt van de eerste de beste culinaire verrassing. In de kinderopvang vul je twee maal per jaar een stuk of drie formulieren in om te voorkomen dat je boos wordt mocht je kroost per ongeluk voor de lens van een smartphone lopen. Trygghet zit ook in het behoud van sociale zekerheid, en in de wetenschap dat er een dokter is die je gratis behandelt, als je eenmaal het telefonische consult hebt overleefd en de top van de wachtlijst bereikt.
En ja, in preventie van misdaad. In woonwijken waarin niks te halen valt krijg je vaker bezoek van colporteurs van alarmsystemen dan van je eigen familie en heb je eenmaal iets van ze gekocht, krijg je bezoek van de concurrent. En overal heb je burgerinitiatieven die de veiligheid op straat in de gaten houden. Ik ken een gehucht, diep verscholen in de bossen met minder dan tien inwoners, waarin zo’n groep bezorgde burgers actief is. Ik overdrijf? Nee. Een mens moet iets te doen hebben als de wijde omtrek uit elanden, bomen en frambozen bestaat.
Geef de Zweed zijn rust
Waar de behoefte aan veiligheid vandaan komt? Ligt het aan de weerzinwekkende criminaliteit waaronder de Zweed gebukt gaat? Vergeet het. Er zijn in Europa, en de wereld, weinig landen waarin zo weinig gemoord, gevochten en gestolen wordt. Zorgen de buitenlanders voor problemen? De statistieken laten sinds de komst van grote groepen vluchtelingen, in Zweden toch al 25 jaar aan de gang, geen stijging zien van het aantal misdaden. Zelfs een daling. Ja, de zedenmisdrijven zitten in de lift, maar dat hadden de criminologen al voorspeld toen de wetten zo werden bijgesteld dat zelfs een vluchtige aanraking tot een aangifte kon leiden.
Buitenlanders hebben het zeker niet makkelijk in Zweden. Ze zijn er even werkloos als in pakweg Antwerpen of Parijs, en ook een Zweed maakt weleens een gore racistische grap. Soms zijn er rellen in voorsteden, met migranten die stenen gooien en een enkele wagen in brand steken. Maar de omvang valt in het niet bij de onlusten in veel andere landen en de verhalen over no-go zones, die extreemrechtse media graag verspreiden, zijn flauwekul. De rellen krijgen in de buitenlandse pers vooral aandacht omdat ze in Zweden plaatsvinden. Want is daar niet alles zo lekker utopisch?
Drijven de Zweedse media de Zweden dan in een permanente angstpsychose? De kranten en websites zijn er soms een tikkeltje evil, waar niet, maar het zijn uiteindelijk de mensen zelf die ervoor kiezen om over horror en gruwel te lezen. Dat zit in de genen en daarom leest ook u dit stukje.
De Zweedse angst is veeleer voer voor psychologen en psychiaters. Die krijgen het almaar drukker met alleszins normale mensen die op zekere dag de weg kwijtraken. Er zijn er die de angst juist wijten aan die paradijselijke Zweedse sociaaldemocratie. In een land dat de bevolking pampert van wieg tot graf is de mens op den duur niet opgewassen tegen problemen, luidt de redenering. Angst lokt een draconische reactie uit, waarna alleen een draconische maatregel wordt geaccepteerd die de angst niet wegneemt maar bevestigt. Uiteindelijk verandert er niets, behalve dan dat er nog meer formulieren, camera’s, colporteurs en bezorgde burgers komen. Eigenlijk heeft de Zweed daar best vrede mee. Veiligheid is er immers om de samenleving niet te veranderen.
En er verandert ook niets
Na de moord op premier Olof Palme in 1986 was er enige commotie over het feit dat een hoge Zweedse politicus zonder security over straat ging. Veranderde dat iets? Anderhalf decennium later deed minister Anna Lindh hetzelfde en kwam ook zij een moordenaar tegen. In 2010 was er een zelfmoordterrorist die, ook toen, in Drottninggatan wilde toeslaan. De bom rond zijn middel deed het niet goed en alleen de man zelf stierf. Het was een moslim en ongetwijfeld geradicaliseerd, maar ook iemand wiens persoonlijk leven in duigen lag, zoals wel vaker bij dit soort lieden.
Nu, ruim zes jaar later, is er die vrachtwagen. Ook weer commotie, een schok. Natuurlijk. Al het andere zou onmenselijk zijn. Maar er is ook die typisch Zweedse rust en die was er verbazingwekkend vlug. Na de eerste schrik volgden de mensen in Stockholm gedwee de aanwijzingen van de politie op. Het stadscentrum oogde in geen tijd zo kalm als een buurtschap in Lapland. Ja, er waren mensen, maar er was geen paniek. Het rampenplan leek te werken. Winkeliers en stadsbewoners openden de deuren voor ontheemden en boden ze een pizza aan. De commentatoren, van links, rechts en wetenschap, spraken op televisie gelijk sussende woorden.
De leider van de extreemrechtse Zweden Democraten had, Wildersgewijs met een paar valse tweets, makkelijk een slaatje kunnen slaan uit het voorval en om het sluiten der grenzen kunnen krijsen. Maar hij hield het beschaafd en betuigde alleen zijn medeleven met de slachtoffers. Natuurlijk, hij komt straks wel met hardere woorden, maar veel haalbare eisen kan hij niet hebben. De Zweedse regering van sociaaldemocraten en groenen voert, mede om extreemrechts de wind uit de zeilen te nemen, sinds ruim een jaar een beduidend strengere vluchtelingenpolitiek. Er komen al minder asielzoekers binnen en er zijn meer grenscontroles.
Allicht wordt er straks gekeken of er nog een paar camera’s bij kunnen, of er een dubieuze imam rondhuppelt en, misschien wel, of er nog iets meer buitenlanders aan een baan geholpen kunnen worden. Maar een wezenlijk andere samenleving? Die zal er niet komen, want behalve een handjevol nostalgici voor wie vroeger alles beter was, ook al betekende dat een kortere levensverwachting, is er niemand in Zweden die een echt ander land wil.
In de Zweedse kranten las ik vandaag stukken met een gelijkaardige strekking. “Ja, dit was vreselijk, maar we wisten dat ook wij ooit aan bod zouden komen, we laten ons niet klein krijgen, maar we moeten de haat niet de overhand laten nemen.” Niks roep om harde maatregelen of triomfantelijk trompetgeschal van: ik had het toch gezegd. Nee, zelfs Expressen en Aftonbladet, sensatiekranten die teren op alles wat lijdt en sterft, tonen zich in hun opiniestukken kalm en overwogen. We pakken de koe bij de horens, maar laten de rest van de veestapel met rust.
Onverzettelijk en beheerst: het is op dat punt waarin Zweden haar kracht toont en zich een, voor ons, nog altijd utopische samenleving toont. Geen vrachtwagen ter wereld kan die aan flarden rijden.
