De hartslag van de FIFA is meetbaar door twee terugkerende gebeurtenissen: het WK voetbal en de verkiezing van de voorzitter. De eerste is er voor de sport; de tweede voor de organisatie. Gezamenlijk bepalen ze het beleid van de FIFA, want met het WK wordt het geld verdiend dat de voorzitter weer kan uitgeven – zowel voor het bureau als voor het verlenen van gunsten om steun te verwerven voor de volgende presidentsverkiezing.
De voetbalbond heeft met dat WK een ijzersterke positie, omdat alleen zij bepaalt waar het wordt georganiseerd. Wereldmachten staan ervoor in de rij, waarna een kleine groep besluit waar het toernooi wordt gehouden. Marjan Olfers, hoogleraar sport en recht, beschouwt de FIFA daarmee als een wereldmonopolist – iets wat in de sport de normaalste gang van zaken is. Geen enkel land kan zomaar zelf een WK voetbal organiseren – met de Olympische Spelen het grootste evenement ter wereld. Dat maakt de FIFA zo machtig, binnen én buiten de sportwereld.
Afrika, Blatter, Coca-Cola
Sepp Blatter zat precies veertig jaar lang in het hart van de FIFA. In 1976 legde hij het fundament van zijn machtsbasis toen de FIFA een contract voor vijf miljoen dollar sloot met Coca-Cola. ‘Het grootste deel daarvan zal door de FIFA worden aangewend voor een tweejaarlijks te houden wereldkampioenschap voor de jeugd en voor het op poten zetten van de voetbalsport in niet minder dan honderd (voetbal) ontwikkelingslanden in Afrika, Azië, Oceanië en Midden- en Noord-Amerika,’ schreef De Telegraaf op 14 mei 1976.
De krant snapte er niets van, want wie zat er in die landen nou te wachten op voetbal? ‘De plannen van het op poten zetten van de voetbalsport in niet minder dan honderd ontwikkelingslanden en het definitief volwassen maken van voetbal in de Verenigde Staten van Noord-Amerika liggen voor het grootste deel op het utopische vlak.’
Blatter toonde zo in 1976 meer visie dan De Telegraaf, want dit contract bleek beslissend voor de toekomst van het internationale voetbal. De sportjournalisten van toen hadden het ontwikkelingsprogramma volkomen verkeerd ingeschat.
Blatter, die toen net een jaar als technisch directeur bij de FIFA werkte, kreeg de verantwoordelijkheid voor het ontwikkelingsprogramma, zodat hij in de jaren erna de hele wereld afreisde. In die tijd legde hij de contacten met kleine voetballanden in Afrika, Azië en Amerika, die hij vanaf 1998 succesvol gebruikte om FIFA-voorzitter te worden én te blijven. Het zogenaamde machtsbolwerk Europa was kansloos tegen Blatter. Pas na ingrijpen van de FBI en de Zwitserse justitie kwam er een einde aan het tijdperk-Blatter.
Wie de FIFA in deze periode wil verklaren, hoeft daarom slechts de eerste drie letters van alfabet te onthouden: de A van Afrika, Azië en Amerika, de B van Blatter en de C van Coca-Cola. Het is de A van de landen die de meerderheid vormen binnen de FIFA, de B van de man die daar optimaal gebruik van maakte en de C van het geld waarmee dat allemaal werd betaald.
Dit systeem is in de afgelopen jaren fundamenteel veranderd, want Blatter is weg, mede door een oproep van Coca-Cola in 2015. De A is nog wél over: de numerieke meerderheid van Afrika en Azië bij de stemmingen over de nieuwe voorzitter of de locatie van het volgende WK.
Het opmerkelijke is dat de top van de FIFA deze revolutie zelf in gang heeft gezet en wel op 2 december 2010 toen het zowel het gastland bekendmaakte van het WK voetbal van 2018 als van 2022. Daarmee kreeg de oppositie de belangrijkste munitie voor een langdurige oorlog: tijd.
Orkanen met windkracht nul
Op 2 december 2010 maakte de FIFA bekend waar de volgende twee WK’s zouden worden gehouden: in 2018 in Rusland en in 2022 in Qatar. Zo’n dubbelbesluit, waarbij de twee komende edities van een megasportevenement worden aangewezen, was toentertijd uniek. Het enige vergelijkbare voorbeeld was het IOC, dat in 1921 de organisator bepaalde van zowel de Spelen van 1924 (Parijs) als van 1928 (Amsterdam). Bijna een eeuw geleden was dat echter een gebeurtenis waarvoor de rest van de maatschappij zich niet interesseerde. Die tijd is echt voorbij, want waar in 1921 een aantal baronnen onderling uitmaakte waar de grote sportevenementen waren, is dat nu iets waarbij de hele wereld meekijkt. Dat is de allesbepalende inschattingsfout van de FIFA geweest, in ieder geval voor Blatter en zijn omgeving.
Het betekende dat in 2010 voor de komende twaalf jaar bekend was waar er zou worden gevoetbald. Normaal is dat zeven jaar, want zoveel tijd zit er tussen een aanwijzing van een gastland en de daadwerkelijke organisatie. (Net als bij het IOC trouwens.) De oppositie tegen Blatter kreeg hiermee extra jaren om zich te organiseren en een succesvolle campagne te voeren, zowel binnen als buiten de FIFA. En dat bleek beslissend.
Daarbij maakt het eigenlijk niet eens zoveel uit dat Rusland en Qatar die WK’s toegewezen kregen, alhoewel dat natuurlijk wel voor een nieuwe orkaan van kritiek zorgde. Alleen die kritiek zelf is niet voldoende, want er is áltijd wel ruzie binnen de FIFA. Geen enkele voorzittersverkiezing verloopt zonder rumoer. Geen enkele WK-verkiezingen verloopt zonder rumoer.
De gemiddelde voetbaloorlog is echter een orkaan met windkracht nul, waarbij alles klappert maar niets beweegt. Waar het bij de FIFA vooral om gaat is het systeem van gunsten en wederdiensten. Een land dat een WK voetbal wil organiseren, moet zich binnen de FIFA netjes gedragen. Happen naar de baas is goed, zolang er maar niet wordt gebeten.
Sportieve excommunicatie
Tot 2 december 2010 hield iedereen zich aan die regels – óók Europa en de KNVB. Engeland wilde tenslotte het WK van 2018, samen met Rusland, Nederland, Spanje en Portugal. De Verenigde Staten hadden zich gemeld voor 2022, net als Zuid-Korea, Japan, Australië, Mexico en Indonesië. Dat waren allemaal landen, die zich binnen de FIFA-hiërarchie keurig gedroegen om te voorkomen dat ze op voorhand kansloos zouden zijn. Een beetje kritiek was niet erg, maar niet te fundamenteel. De KNVB en Michael van Praag openden de strijd met Blatter pas ná de mislukte kandidatuur voor het WK van 2018.
Dat proces herhaalde zich om de vier jaar, omdat er dan weer een nieuwe WK-organisator werd aangewezen. Dankzij het WK voetbal bleven de FIFA-landen in het gareel, als het zelfcorrigende mechanisme van de organisatie. De kerk kan dreigen met de hel, de communisten met het royement en de FIFA met het WK. Van de duivel, de partijtop of de voorzitter blijf je af.
Dat hield allemaal op na 2 december 2010. Na het dubbelbesluit was de oppositie niet meer onder controle te brengen door gunsten en wederdiensten, omdat die toch wist dat zowel het WK van 2018 als 2022 al was vergeven. Er waren geen gunsten en wederdiensten meer te verlenen tot het WK van 2026, waarvan de organisator pas in 2018 bekend zou worden gemaakt – vandaag dus. De oppositie tegen Blatter kreeg zo vier jaar extra tijd op om een revolutie te ontketenen. En dat gebeurde dan ook.
Geen woede maar daden
De FIFA heeft daarmee dus zelf de voorwaarden gecreëerd, waarbinnen de oppositie zich eindelijk effectief kon organiseren zonder dat één van deelnemende partijen de toewijzing van een groot evenement dreigde mis te lopen. Tijd voor de verenigde tegenstanders, geen gunsten om hun steun te kopen. Landen als Engeland, Nederland, Spanje, Portugal, de Verenigde Staten, Australië en Japan – de verliezers van het dubbelbesluit – konden daarmee eindelijk hun woede omzetten in daden. Geen woede, maar daden!
Doorslaggevend was het moment waarop ook krachten van buiten de sport zich ermee bemoeiden: de FBI, de Zwitserse politiek en justitie en – eindelijk – de grote sponsoren van de FIFA. Er ontstond een revolutionaire dynamiek, waarop Blatter de greep verloor. Deze strijd kon hij alleen maar verliezen. Vijf jaar na het dubbelbesluit van 2 december 2010 werd hij geschorst – precies de tijd die de oppositie van de FIFA had gekregen.
Blatter is dus weg, slachtoffer van zijn eigen beleid, van de gratis tijd voor de oppositie. De sportwereld lijkt het alleen zelf niet door te hebben, want een jaar geleden heeft het IOC precies hetzelfde gedaan met het dubbelbesluit rond de Zomerspelen van 2024 en 2028. Ze leren het daar blijkbaar nooit: tijd is geen geld, tijd is revolutie.
