Toen een vriend hem vertelde over Stella Goldschlag, een Joodse vrouw die tijdens de Tweede Wereldoorlog andere Joden verried om zichzelf en haar ouders te redden, was de Duitse journalist en schrijver Takis Würger (33) direct gegrepen. Hij baseerde zijn roman Stella op haar levensverhaal. ‘Het leven van deze vrouw was verschrikkelijk en fascinerend tegelijk en haar verhaal riep vragen die nauwelijks te beantwoorden zijn. Vragen over persoonlijke schuld, en natuurlijk de hamvraag: wat zou ik hebben gedaan?’
Wat was het in deze geschiedenis dat je zo raakte?
‘Ik denk dat het te maken heeft met het feit dat ik op mijn achtentwintigste ontdekte dat mijn overgrootvader was vermoord door de nazi’s, omdat hij psychisch ziek was. Uit schaamte heeft mijn grootmoeder dat altijd geheim gehouden. Na haar dood begon mijn vader uit te zoeken wie zijn opa was, en toen ontdekte hij dit gegeven. Het heeft mijn perspectief op de Holocaust veranderd. In Duitsland groei je op in de wetenschap dat je voorvaderen daders waren: ofwel ze waren buitenstaanders en werden schuldig doordat ze niets deden tegen de nazi’s, of ze maakten er zelf op een of andere manier deel van uit. Mijn beide opa’s bijvoorbeeld zaten bij Wehrmacht en een van mijn oma’s gaf speeches over de superioriteit van het Arische ras.’
‘Ik ben nu 33 en voor mijn generatie is het gebruikelijk te hopen dat wij in die tijd aan de goede kant zouden hebben gestaan, geen nazi’s zouden zijn geweest. Maar zo eenvoudig ligt dat niet. Het verhaal van mijn overgrootvader en dat van Stella zetten me opnieuw aan het denken over hoe dit alles mijn leven beïnvloedt. Het deed me beseffen dat de Duitse geschiedenis míjn geschiedenis is.’
Je baseerde de roman op de historische figuur Stella Goldschlag, maar maakte er wel fictie van. Waarom?
‘De verteller van het verhaal, de Zwitserse jongeman Friedrich die verliefd wordt op Stella, is compleet fictief. Ook Stella is niet de historische Stella, al zijn ze beiden Joods, jong en mooi, goed opgeleid, en worden ze voor de keuze gesteld hun ouders te laten afvoeren naar Auschwitz of mee te werken met de nazi’s. De echte Stella Goldschlag is altijd mysterieus gebleven. Ze was slachtoffer en dader tegelijk. Maar we weten niet hoe ze over zichzelf en haar daden dacht, ze heeft zich nooit over haar schuld uitgelaten. Vlak voor haar dood – in 1994 beroofde ze zichzelf van het leven – gaf ze nog een interview, en daarin staan zo veel leugens dat je niet zeker kunt weten dat andere uitspraken of beweringen wel waar zijn.’
‘Mijn roman is een poging om zo dicht mogelijk bij allerlei vragen in de buurt te komen – hoe heeft dit kunnen gebeuren, wat zou ik zelf in die situatie hebben gedaan – zonder die overigens te beantwoorden. Soms is vragen stellen en daarover nadenken voldoende.’
Wat zou jij hebben gedaan als je in haar schoenen had gestaan, denk je?
‘Ik zal je eerlijk zeggen dat ik het écht niet weet. Ik denk dat er niemand zoveel over deze vraag en deze vrouw heeft nagedacht als ik. Alles heb ik over deze kwestie gelezen, elke getuigenis, elk essay dat ik kon vinden. Ik heb met onderzoekers gesproken, tweemaal Auschwitz bezocht voor research, in Israël gesproken met een man die me vertelde hoe het was om als Jood onder het naziregime te leven, en nog steeds kan ik deze vraag niet beantwoorden. In Duitsland heb ik meer dan vijftig lezingen gegeven, drie maanden lang zat ik elke avond op het podium en sprak ik met het publiek hierover. Je zou verwachten dat je dan op een gegeven moment een antwoord vindt, maar nee.’
Stella’s ouders worden alsnog gedeporteerd, maar ook daarna blijft ze andere Joden aangeven. Om zichzelf te redden?
‘Dat is inderdaad een groot vraagstuk in haar leven. Om haar ouders te redden dwongen de nazi’s haar om infiltrant te worden, maar uiteindelijk voerden ze haar ouders toch af. Gewoon, omdat ze dat nu eenmaal konden doen en harteloos waren. Waarom ze daarna toch voor de nazi’s bleef werken, weet ik niet. Het antwoord op die vraag heeft ze mee haar graf in genomen. Waarom ze uiteindelijk in 1994 zelfmoord pleegde, is evenmin bekend. Ze bleef een mysterie.’
Wat heeft het schrijven van dit boek je geleerd over schuld?
‘Mijn hoofdpersoon Friedrich hoopt in het Berlijn van 1942 erbuiten te kunnen blijven en probeert te leven alsof de nazi’s er niet zijn. Maar door zo passief te blijven, wordt hij als het ware zelf toch ook schuldig. Die man met wie ik heb gesproken in Tel Aviv – hij was in de negentig en is helaas in december gestorven – vertelde me dat het in die tijd eigenlijk niet mogelijk was om géén partij te kiezen. Zelfs als je slechts een eenvoudige fluitspeler was zonder lidmaatschap van de Nationaalsocialistische Arbeiderspartij, kon je je er eigenlijk niet aan onttrekken. Je kreeg er hoe dan ook mee te maken, bijvoorbeeld doordat je niet ingreep als je Joodse buren werden afgevoerd.’
‘Door het schrijven van dit boek ben ik me gaan realiseren hoe complex “schuld” eigenlijk is. Hoe weeg je Stella’s schuld? Hoe fout is een daad als die tot doel heeft je familie te redden? In onze wereld zien we iets als goed of slecht. Als we naar het tijdperk van de nazi’s kijken, kun je zien dat het ontketenen van een oorlog en het vermoorden van zes miljoen Joden slecht was. Daar is geen twijfel over mogelijk. Maar kijk je naar een individueel verhaal als dat van Stella, dan begint die helderheid te vervagen.’
Wat zegt dit over de wereld van vandaag?
‘Het is belangrijk om over deze vraagstukken na te denken, omdat we daardoor nadenken over wie we zijn en wie we willen zijn. We leven in een tijd waarin we moeten besluiten hoe we met vluchtelingen omgaan, met vreemdelingen en minderheden. Op wie we willen stemmen. Wat het betekent om Europeaan te zijn. Hoe willen we herinneren en herinnerd worden? Wat leren we van de geschiedenis? Dit boek heeft mijn leven veranderd.’
Op wat voor manier?
‘Het deed me beseffen dat het ook míjn geschiedenis is, dat het ook mijn verantwoordelijkheid is om die nooit te vergeten. Ik heb er nooit naar gestreefd een politieke schrijver te worden of kinderen op school te leren over de Tweede Wereldoorlog. Maar Stella wordt in Duitsland op scholen gelezen en er is in de media uitgebreid over gedebatteerd. Toen ik eraan begon wist ik dat dit onderwerp groter was dan ik.’
‘Dat is niet altijd gemakkelijk geweest, omdat alles wat met de oorlog te maken heeft heel gevoelig ligt in mijn land. Maar het feit dat er debat kan zijn, is juist zo mooi aan democratie. In de tijd waarin het verhaal zich afspeelt, was die vrijheid er niet. We moeten met elkaar in gesprek en verschillende standpunten uitwisselen. Daarom heb ik ook mijn e-mailadres in het boek gezet. In een paar maanden tijd kreeg ik duizenden reacties, elke dag kostte het me minimaal een uur om alle berichten te beantwoorden. Dat waren niet allemaal mails om me te vertellen: hee, ik hou van jou, Takis, dank je wel dat je dit boek hebt geschreven. Maar het feit dat mensen over dit boek nadenken, is wat ik ermee heb beoogd. Dat ze erover nadenken en erdoor worden geraakt.’
Goed om te weten
Stella is verschenen bij Signatuur, € 19,99
