‘Hoe voel je je?’, vraagt Mies Bouwman in december 1982 aan de 26-jarige Jannes van der Wal voor een publiek van miljoenen televisiekijkers. De gesjeesde wiskundestudent uit Groningen is een paar dagen eerder in het Braziliaanse São Paulo tot ieders verrassing wereldkampioen dammen geworden.
‘Nou ja, een beetje leeg, want ik heb niks meer te presteren’, antwoordt Van der Wal. ‘Ik heb nu geen doel meer.’
‘Maar je kunt toch weer gaan oefenen voor de volgende?’, werpt Mies tegen.
Jannes: ‘Ja, maar ik wil hogerop.’
Mies: ‘En er is niks hoger dan wereldkampioen?’
Jannes: ‘Ja, misschien het heelal ofzo… Maar ik weet niet of…’
Dat is het moment dat het interview ontspoort. Of hij wat over zichzelf kan vertellen, vervolgt Mies. Sinds wanneer hij damt, wil ze weten, en hoe oud hij is. Jannes kijkt ongemakkelijk de studio in en lacht maar wat.
‘Jannes, hoe oud ben je?’, vraagt Mies opnieuw. Jannes blijft lachen.
‘Waarom is dat een vreemde vraag, Jannes?’, giechelt Mies.
Kromme tenen
Jannes doet er het zwijgen toe. ‘Wil je eerst dat ik het zeg, ofzo?’, vraagt Mies nog een keer. Jannes blijft zwijgen. Wie nog geen last had van kromme tenen, voelt ze nu door de schoenzolen heen priemen. Met terugwerkende kracht heeft Mies Bouwman daar zelf trouwens ook last van. Ze wil niet dat het fragment ooit nog op tv zal worden uitgezonden.
Van je vrienden moet je het hebben: de foto zou door Harm Wiersma voor grof geld zijn doorverkocht
Het is ongemakkelijke televisie in het kwadraat. En daarmee is het beeld geschetst en staat zijn imago als een huis: een week eerder had nog niemand ooit van Jannes van der Wal gehoord, maar vanaf nu kent iedere Nederlander die wereldvreemde dammer uit Groningen, deze ginnegappende excentriekeling, bij wie overduidelijk een steekje los lijkt te zitten.
Compromitterende foto’s
Alsof het allemaal nog niet erg genoeg is, duiken er een paar weken later ook nog ‘ns compromitterende foto’s op van die gekke Van der Wal. De kiekjes zijn genomen in een nachtclub in São Paulo, en tonen de kersverse wereldkampioen met zijn gezicht in de blote boezem van een bevallige nachtclubdanseres. Van je vrienden moet je het hebben: de foto zou door oud-wereldkampioen Harm Wiersma voor grof geld zijn doorverkocht aan de bladen, weet Trouw te melden.
Toeval of niet, maar twee maanden na het behalen van z’n wereldtitel (en het tv-optreden bij Mies) wordt Jannes van der Wal drie weken lang opgenomen op de psychiatrische afdeling van het Academisch Ziekenhuis in Groningen. Alle aandacht en attentie is hem even teveel geworden. Z’n moeder voorspelt zoiets trouwens al, als ze haar zoon terug ziet keren uit Brazilië en de kampioen op Schiphol wordt belaagd door media. ‘Ik weet niet of Jannes dit allemaal wel aankan’, vraagt ze zich af.
Broer Harke van der Wal zit zich thuis voor de televisie, terwijl hij naar Jannes bij Mies kijkt, te verbijten. ‘Ik zag het meteen mis gaan’, zegt hij in Andere Tijden Sport. In dat programma wordt overigens keurig geanalyseerd en gerelativeerd wat er nou in die Hilversumse studio precies was voorgevallen en waarom het vraaggesprek met Mies verliep zoals het was verlopen. Bottom line: Jannes hield niet van domme vragen.
Vriend Erik Hoeksema: ‘Jannes kon zich niet voorstellen dat Mies niet wist hoe oud hij was. Vooraf had hij het redactieteam gezien dat Mies tot haar beschikking had. En hadden die nou niet even op kunnen zoeken hoe oud hij was? Word ik hier niet op een geweldig manier in de maling genomen? Kortom: hij vertrouwde het niet.’
‘Van small talk hield-ie niet’
Auke Scholma, zijn boezemvriend: ‘Op domme vragen gaf je geen antwoord, dat was wel een beetje zijn attitude. Van small talk hield-ie helemaal niet.’ En collega-dammer Rob Clerc: ‘Dat daaraan zijn hele imago is opgehangen dat hij gek is, dat vind ik krankzinnig.’
Zelf vond Van der Wal het overigens wel prima dat ze hem gek noemden
Zelf vond Van der Wal het overigens wel prima dat ze hem gek noemden. Een groter compliment kon hij zich namelijk niet indenken. ‘Het betekent namelijk dat men mij niet begrijpt. En een wereldkampioen denksporten moet dingen doen die een ander niet begrijpt.’
En in alle eerlijkheid: net als zijn provinciegenoot Hilbert van der Duim (vogelpoep, schaatsen in een regenboogpak, een rondje te vroeg stoppen) haalt Van der Wal al dan niet ongewild capriolen uit die zijn imago van wereldvreemde excentriekeling lijken te bevestigen, en die louter vallen te scharen onder de noemer typisch Jannes.
Zo haalt hij in 1986 de voorpagina’s van de kranten nadat hij op weg naar het NK in Utrecht, als gevolg van een nachtje doorhalen, in de trein in slaap valt en daardoor zijn titelkansen in rook ziet opgaan. Jannes: ‘Over mijn zet 19-23 wordt niet gesproken, maar als ik me verslaap haalt het alle kranten.’ Ook in 1990 speelt een overdaad aan bier hem parten, als hij zich af moet melden voor een WK-partij. De reden? ‘De ziekte van Heineken’, zegt Jannes. Humor.
En hoewel Scholma het programmamakers kwalijk neemt dat ze zijn vriend overal als clown laten opdraven, blijft Jannes ‘ja’ zeggen op uitnodigingen om te komen playbacken in de Showbizzquiz, om een carnavalsnummer op te nemen (‘Janus hou toch je kanis’) of om een moppie op de piano te komen spelen met Louis van Dijk. Er moet tenslotte brood op de plank komen, en in de jaren tachtig kunnen alleen Ton Sijbrands en Harm Wiersma rondkomen van de damsport.
Verslingerd aan hersenkrakers
Jannes van der Wal wordt op 12 november 1956 geboren in het Friese Driesum, als zoon van het hoofd van de school. Waar andere zesjarigen de zandbak dan nog maar nauwelijks zijn ontgroeid, is kleine Jannes dan al helemaal verslingerd aan hersenkrakers zoals kruiswoordpuzzels en cryptogrammen.
Het duurt dan nog een jaar of vijf voor hij in aanraking komt met het dammen. Het wordt meteen zijn nieuwe passie, die hij samen beoefent met boezemvriend Auke Scholma. Jannes verslindt ook damboeken, die de Bibliobus hem wekelijks komt brengen. Jannes en Auke zitten de godganse dag te dammen, op het maniakale af. ‘Zo een uur of tien achter elkaar.’ Zelfs als de mussen van het dak vallen, en alle leeftijdsgenootjes ravotten in de naburige waterplas, zitten de boezemvrienden achter het dambord.
Wiskunde is onmogelijk te combineren met zijn twee andere passies: dammen en uitgaan
Na de middelbare school gaat Jannes naar Groningen. Officieel om wiskunde te gaan studeren aan de Rijksuniversiteit (RUG). Maar langer dan een paar maanden houdt hij het niet vol. Wiskunde is namelijk onmogelijk te combineren met zijn twee andere passies: dammen en uitgaan. Want ook in het Groninger nachtleven slaat Van der Wal zelden een nachtje over.
Wat hem zo goed maakt als dammer? Toch vooral z’n bezetenheid en z’n passie voor het spelletje, zeggen de kenners. Want Van der Wal vindt zichzelf helemaal niet zo’n groot talent. Hij moet het vooral van hard werken hebben. ‘Jannes wil de beste worden maar hij weet: ik ben geen natuurtalent’, bezingt Meindert Talma in een ballade die hij wijdt aan Van der Wal. ‘Ik ben geen Wiersma of Sijbrands, ik zal het moeten hebben van mijn inzet.’
Vier keer Nederlands kampioen
Natuurtalent of niet: Jannes van der Wal wordt vier keer Nederlands kampioen, in 1981, 1984, 1985 en 1987. En op 3 december 1982 boekt hij dus zijn ultieme succes, door in São Paulo wereldkampioen te worden. Hij haalt er twintig punten uit dertien partijen en onttroont daarmee Harm Wiersma. Zijn andere landgenoot Rob Clerc wordt tweede.
Goed, het is een wat gemankeerd toernooi, daar in Brazilië, omdat de Sovetrussen Alexander Baljakin, Anatoli Gantwarg en Vadim Virny geen visum krijgen en het land dus niet inkomen. In de Sovjet-Unie weigeren ze daarom om Van der Wal als wereldkampioen te erkennen.
Jannes zelf sleepte z’n tegenstanders graag mee het moeras in
Nou, dan toch niet, vindt Van der Wal. Boeien. Jannes maakt zich meer zorgen over de staat van de damsport. Hij constateert dat het met zijn sport de verkeerde kant opgaat. Van der Wal, zelf een explosieve dammer, heeft aan het defensieve dammen, dat immer meer kleurloze remises oplevert, een broertje dood. Jannes van der Wal, een revolutionair Grootmeester die altijd op zoek is naar vernieuwing, is meer van het oorlog maken, vertelt z’n collega Rob Clerc.
‘Jannes zelf sleepte z’n tegenstanders graag mee het moeras in. En omdat hij dan dieper rekende dan z’n tegenstander, kwam hij als winnaar boven’, aldus Clerc.
Doordammen tegen saaie remises
Jannes lijkt in de jaren negentig zijn interesse in het dammen wat te hebben verloren. Hij heeft zich intussen gestort op bridge en schaken, en ook dat doet hij niet onverdienstelijk. Toch wordt hij niet de beste van zijn Groningse schaakclub Sissa. ‘Komt doordat de clubavonden op maandag zijn. Dan ben ik nog onvoldoende herstelt van het weekend’, verklaart Jannes.
Niettemin: om het dammen spannender te maken, komt Van der Wal op valreep van zijn leven op de proppen met het fenomeen doordammen. Kern van zijn plan: als een dammer in het eindspel een voorsprong van drie stukken tien zetten kan vasthouden, dan is deze de winnaar. Een dag voor zijn overlijden, op 24 september 1996, neemt Jannes van der Wal nog de gelegenheid te baat om zijn doordammen-plan te ontvouwen.
Pas zes dagen voor zijn overlijden belt hij zijn ouders. ‘Ik gean dea’, zegt hij. Ik ga dood.
Dat is overigens nauwelijks niet eens een maand nadat bij hem leukemie wordt geconstateerd. ‘Drie weken’, luidt de levensverwachting bij de diagnose, waarna Jannes besluit die onheilstijding eerst twee weken voor zichzelf te houden. Pas zes dagen voor zijn overlijden belt hij zijn ouders.
‘Ik gean dea’, zegt hij. Ik ga dood.
‘Ik ben nog niet eens veertig…’
Jannes vindt het ‘stuitend’ dat hij al zo vroeg moet sterven. ‘Ik ben nog niet eens veertig…’, zegt hij vlak voor z’n dood tegen damvriend Harm Wiersma. Op de zaterdag voor zijn overlijden wil hij hoe dan ook naar Enschede, om te zien hoe zijn schaakclub het er in de competitie tegen de Tukkers van afbrengt. Groningen wordt ingemaakt met 8-2. ‘Ja, als jullie zo dik verliezen, kan ik net zo goed doorgaan’, grapt Jannes.
Rein Hazewinkel, die in 1996 de film ‘Jannes’ maakte: ‘Het is een soort John Lennon-verhaal. Jannes was veel te vroeg wereldberoemd en hij stierf toen het er net op leek dat hij de boel weer op een rijtje had.’ •
Eerder verschenen in deze serie: Johan van Veen | Dick Nanninga | Wayne Huizenga | Etta Palm | Willem Vroom | Lou Ottens
Bronnen: Andere Tijden Sport | Meindert Talma | NOS | NHD | Trouw | Sportgeschiedenis | Sportkroniek | Helden | Het Parool | Sportlegendes
