Lessen van de pandemie. Media tijdens corona, de talkshows

Diederik Gommers moet hier even goed over nadenken. Het is maandag 21 september 2020 en die avond zal hij weer te gast zijn in een talkshow, dit keer Jinek op RTL4. Na een voor velen relatief zorgeloze zomer stijgt het aantal coronabesmettingen weer. In reactie op de aanstaande maatregelen, is er op sociale media door influencers en artiesten een tegenbeweging gestart onder de hashtag #IKDOENIETMEERMEE. De redacteur aan de lijn vraagt of Gommers het oké vindt dat zangeres Famke Louise die avond aanschuift.

Gommers maakt nooit bezwaar tegen andere gasten. Maar hoe zal hij het gesprek benaderen? Hij denkt aan zijn kinderen, die ongeveer zo oud zijn als de influencer. Als hij die als alwetende dokter toespreekt, schieten ze in de contramine. Hij besluit dat-ie het net zo gaat doen als al die eerdere keren aan de talkshowtafel, zoals in een slechtnieuwsgesprek op de IC in het Rotterdamse Erasmus MC: zijn boodschap afstemmen en verbinding zoeken met de persoon die tegenover hem zit, door ook zijn eigen emoties te laten zien.

Het coronavirus houdt dan al ruim een half jaar de gemoederen bezig en het zijn gouden tijden voor de talkshows. Vooral in de eerste maanden is de behoefte aan informatie en duiding enorm. Maar nadat Nederland van de eerste schrik bekomen is, klinken er ook kritische geluiden. Laten de shows zich niet te veel leiden door de waan van de dag? En zouden ze de critici van het beleid niet meer ruimte moeten geven? Bovendien krijgen mensen ook behoefte aan iets anders dan covid-­ellende. Wat is eigenlijk de rol van talkshows tijdens zo’n alomvattende crisis en hoe hebben de Nederlandse praatprogramma’s die geprobeerd te vervullen?

Geen zin in
Voor dit derde deel van de serie waarin ik de rol van de media in de coronacrisis evalueer, zocht ik contact met personen voor en achter de schermen in talkshowland. Hen te spreken krijgen ging niet gemakkelijk. Met name bij Pilot Studio, het productiebedrijf achter de talkshows van RTL, ontbrak de behoefte om mee te werken. Op een poging om presentator Beau van Erven Dorens over te halen kwam als respons: ‘Ik wens je veel succes met je artikel, maar ik werk er niet aan mee. Het is niet persoonlijk, maar ik heb er echt geen zin in.:))’

Ook bij de NPO stond niet iedereen te springen. Wellicht speelt mee dat het een woelige tijd is in het talkshowwereldje, vol wisselingen en schandalen. Toenmalig Op1-hoofdredacteur Bert Huisjes gaf aan te ver van de redactie af te hebben gestaan tijdens de pandemie en liet vervolgens weten dat de eindredacteuren die hij had gepolst er ook geen oren naar hadden.

Maar tijdens gesprekken kwam ook regelmatig irritatie naar boven over de teneur in de geschreven pers. Rücksichtslos, vindt Nico Arends, voormalig eindredacteur van Dit is M. ‘Alsof je een brood bakt en de dag erna leest dat het het meest verschrikkelijke brood ooit was.’

Diepgang
‘Je zult weinig positiefs over de talkshows lezen in bijvoorbeeld de Volkskrant of NRC’, zegt Herman Meijer, die sinds juli 2023 hoofdredacteur is van Op1 en tijdens het grootste deel van de pandemie de redactie leidde. ‘Als je zeven dagen per week een uur over corona praat, hoezo is er dan geen diepgang? Ik denk dat er geen vraag is die wij niet hebben gesteld in die tijd.’

Die ergernis deelt Tijs van den Brink, EO-journalist en een van de vaste presentatoren van Op1, die trouwens wél graag terugblikte. Vooral de veelgehoorde kritiek dat iedereen maar alles mag roepen in talkshows stoort hem. ‘Dat is echt onzin. Er kan iemand iets zeggen over een onderwerp waar hij minder verstand van heeft. Maar die stellen we echt niet gelijk aan de persoon die ervoor doorgeleerd heeft.’

De deskundigen
Wanneer begin 2020 de pandemie uitbreekt is Jinek net begonnen bij RTL en Op1 gestart bij de NPO. In de eerste weken fungeren de twee shows vooral als informatievoorziening, waarbij een aantal deskundigen een vaste plek inneemt. Nadat Gommers op 9 maart 2020 bij Nieuwsuur aanschoof is hij nog amper van de buis te slaan. ‘Dan belde Op1 dat ik al twee keer bij Jinek was geweest en zij dus nu weer aan de beurt waren. Op een gegeven moment deed ik maximaal één talkshow per week, om en om.’

Bij Op1 verschijnt ook regelmatig het gezicht van viroloog Ab Osterhaus, die zich daarmee naar eigen zeggen ‘mateloos impopulair’ maakt. Hij zit wanneer het virus uitbreekt niet meer in het Outbreak Management Team (OMT) of de Gezondheidsraad en kan dus vrij spreken. Al in de eerste weken pleit hij voor steviger ingrijpen. Onder meer Volkskrant-hoofdredacteur Pieter Klok spreekt er zijn ergernis over uit in het Mediaforum op NPO Radio 1 (zie artikel 2 uit deze reeks). Osterhaus: ‘Er waren gewoon punten waarmee ik het niet eens was. Vroeger uitte ik dat in het OMT, nu zat ik met het morele dilemma: val je je collega’s bij het RIVM en OMT af omwille van de publieke gezondheid?’

De makers
Daar waar deskundigen als Gommers en Osterhaus het hun taak vinden om het publiek van informatie en inzichten te voorzien, proberen de makers de kijker vooral houvast te bieden en niet té neerslachtig te stemmen. ‘Bij Jinek wilden we die eerste weken wel informeren, maar niet vijftig minuten lang ellende over de mensen uitstrooien’, zegt Steph Nigten, toen nog werkzaam als samensteller bij het programma.

Spannend was het in die meest vroege fase wel, zegt Van den Brink. ‘Ik weet nog dat ik op de dag dat de lockdown werd afgekondigd een gast had die het er niet mee eens was. Ik merkte dat ik blij was dat hij dat niet op tv wilde zeggen, omdat ik zo’n enorme verantwoordelijkheid voelde. Terwijl ik het normaal gesproken prima vind als iemand stevig tegen de overheid ingaat. Op dat moment dacht ik oei, ik geloof dat ik het nu wel even fijn vind dat dit niet gebeurt.’

Voor Meijer blijft het die hele eerste periode nog anders dan anders voelen. ‘Je bent niet verantwoordelijk voor het draagvlak van het beleid, maar wel voor je rol in het totaal. Je wilt niet je land naar de kloten helpen.’

Na verloop van tijd komt er wel steeds meer ruimte voor het stellen van kritischer vragen, al wordt dat niet makkelijk gemaakt. De belangrijkste politici weigeren simpelweg aan te schuiven, merkt Peter Kee, destijds politiek redacteur bij Op1. ‘De regie lag heel sterk bij de centrale overheid. Dan kon je wel Ferdinand Grapperhaus in de studio willen, maar als de overheid bedacht dat onderwijsminister Arie Slob aan zet was, dan deden we dat toch maar.’

Ook RIVM-voorman Jaap van Dissel weigert te verschijnen, tot grote frustratie van Meijer. ‘Het heeft mij bijzonder gestoord dat wij daar nooit serieus in zijn genomen. Er waren zoveel vragen die we aan hem hadden willen stellen.’

Mediaspel
Wel zijn er regelmatig OMT-leden te gast, zoals Marion Koopmans, Jan Kluytmans en Diederik Gommers. Volgens die laatste werd het hem zelden moeilijk gemaakt, ondanks dat daar na de eerste fase best reden voor was. ‘Wij worden opgevoed met “pas op voor journalisten, je wordt pootje gelicht”. Maar, en dat zou ik willen meegeven: waarom werden we geen pootje gelicht? Ik had heel erg de indruk dat de talkshows geen paniek wilden zaaien.’

Ondertussen raakt Gommers zelf steeds meer bedreven in het mediaspel. Eind juni 2020 verwijt een hoge ambtenaar bij Volksgezondheid hem dat hij zich te weinig hard maakt voor de verpleegkundigen. Op 30 juni schuift hij aan bij Op1. ‘Ik bedacht vooraf: als er momentum is in het gesprek dan sta ik op en geef ik de verpleegkundige naast me mijn stoel.’ Zo gebeurde het inderdaad: hij stond op en verwisselde van stoel met verpleegkundige Rowan Marijnissen. ‘Dan maak je in één keer alles goed, snap je?’

Hoop bieden
Daar waar de functie van de latenightshows helder is, is het voor de andere talkshows zoeken naar hun rol. Eind maart 2020 stopt De Wereld Draait Door en start Margriet van der Linden met Dit is M. De show weet tussen 7 en 8 ’s avonds niet de lichtpuntjes te bieden waar de kijker behoefte aan heeft, blikt toenmalig eindredacteur Nico Arends terug. ‘Waar Op1 op een AD-achtige manier sec het gesprek van de dag voerde, gingen wij dat op een De Groene Amsterdammer-achtige manier doen, waarvan mensen dachten: “wow, dit is taaie kost”.’

Wanneer die nazomer op hetzelfde tijdstip De Vooravond met Fidan Ekiz en Renze Klamer van start gaat, kiest die redactie onder leiding van Jerney Zwart en Steph Nigten een andere focus. ‘Voor ons was het hoofdthema, zeker in het tweede seizoen, voorpret’, zegt Nigten. ‘En hoop bieden.’

In de loop van de maanden vindt ook meer ongenoegen zijn weg naar de talkshows. Bij De Vooravond komt er veel aandacht voor de culturele sector en het sentiment ‘dat je wel in een vliegtuig mocht stappen maar niet het theater in’, zegt Zwart. Toch komen al te felle critici ook daar niet aan bod. ‘Je wilt niet zomaar een wetenschapper tegenover iemand met een gevoel zetten’, zegt Nigten. ‘Maar met de kennis van nu had je bijvoorbeeld de antivaxers misschien op een wat subtielere manier een stem kunnen geven.’

Tegengeluid
Dat spanningsveld tussen een journalistiek gesprek en de vrees om beschuldigd te worden van ondermijning bezorgt Van den Brink steeds meer ongemak. ‘Alsof je fout was wanneer je bepaalde personen aan het woord liet.’

Die vrees bleek ook niet ongegrond, want de paar keer dat Maurice de Hond bij Op1 aanschoof bijvoorbeeld, volgden steevast venijnige columns en een stroom aan verontwaardigde Twitter-reacties. ‘Toch moesten we ons daar niet door laten verlammen’, zegt Van den Brink.
Na de pandemie besluit hij te gaan spreken met critici, voor het tweeluik ‘De Coronakloof’, dat in december 2023 bij de NPO te zien was.

Hij sprak daarin onder anderen met hoogleraar statistiek Ronald Meester, die hamerde op onderzoek naar een link tussen de oversterfte en de vaccin uitrol. Die had hij achteraf ­gezien wel in Op1 willen hebben, zegt hij. ‘Maar toen ik De Corona­kloof had afgerond, kwam het Artsen Covid Collectief weer op de lijn, dat heel erg kritisch is op de mRNA-vaccins. Toen dacht ik: zou ik dat nu wel aandurven? Ik zat meteen weer in diezelfde spanning als toen.’

Osterhaus herinnert zich nog de keer dat hij bij Op1 zat met Willem Engel, de laatste vanwege diens rechtszaak tegen de avondklok. ‘Hij begon allerlei termen te spuien. Ik heb niks gezegd, maar hoorde later van een heleboel mensen dat ze geen commentaar van mij nodig hadden gehad. Ze konden aan mijn gezichtsuitdrukking al zien dat het absolute nonsens was.’

Wat Gommers betreft hadden er best wat meer tegenstanders van de corona-aanpak aan het woord gemogen. Hij was er in elk geval niet bang voor geweest. Zijn ontmoeting met Famke Louise bij Jinek illustreert dit. In de uitzending vertegenwoordigt de YouTube-ster de frustraties van de artiesten en jongeren. Haar stelling dat de eerste lockdown niet geholpen zou hebben, weerspreekt Gommers. Maar vooral effectief is het begrip dat hij toont. Al zegt hij ook: ‘Wij zijn er misschien klaar mee, maar het virus is dat niet met ons.’

Na de uitzending bezoekt Famke Louise op uitnodiging van Gommers zijn IC en de activiteit rond de hashtag #IKDOENIETMEERMEE dooft uit. Maar ook bij Gommers heeft de ontmoeting tot iets geleid. ‘Daarna ben ik meer voor de jeugd gaan doen, onder meer door online live vragen te beantwoorden. Dat hielp gigantisch.’

Dit is de laatste aflevering van een ­serie waarin wetenschapsjournalist Jop de Vrieze de rol van de media ­tijdens de pandemie belicht. Zie ook de eerdere afleveringen met de media­deskundigen en met de hoofdredacteuren.

Eerder verschenen in Villamedia Magazine