Ik hoor u zeggen: ik niet. Ik zou dat nooit doen. Ik weet wat goed is en fout. Mijn vraag aan u is dan vrij eenvoudig: waarom zou u zoveel anders zijn dan de rest?
Normale mensen onder abnormale omstandigheden
Eigenlijk maakt het niet uit welk voorbeeld je neemt. Of het nu de concentratiekampen zijn in nazi-Duitsland. Rwanda. De burgeroorlog in Joegoslavië. Of een gevangenisexperiment in Amerika. Steeds maar weer blijkt dat normale mensen onder abnormale omstandigheden de vreselijkste dingen doen.
Ooit werd in Amerika aan gewone mensen gevraagd of ze in het kader van een experiment stroomschokken wilden toedienen aan andere normale burgers. Van een klein schokje tot een potentieel dodelijke. Voor aanvang van het experiment vroegen de onderzoekers aan psychiaters hoeveel procent het nog zou doen ook. Het antwoord kwam snel. Ongeveer 1 procent. Want dat is het gemiddelde percentage sadisten in een samenleving.
Autoriteit
Helaas. Het eindresultaat liet iets anders zijn. Bijna iedereen ging tot het einde. Hoe hard de proefpersonen ook schreeuwden van de pijn. Hoe dat kwam? Het experiment werd begeleid door een autoriteit. Een man in een witte jas. Hij zei de verantwoordelijkheid te zullen nemen. En dat was genoeg voor mensen om tot marteling over te gaan.
Een uitzondering, zegt u? Was het maar waar. Het Stanford-Prison-experiment liet exact hetzelfde zien. Een schoolklas veranderde binnen een paar dagen in een groep sadistische gevangenenbewakers omdat ze zichzelf te heftig inleefden in hun rol. Het experiment moest vanwege het gevaar voor de deelnemers abrupt afgebroken worden.
Werk
De voorbeelden zijn legio. De genocide van Tutsi’s (en gematigde Hutu’s) in Rwanda werd mogelijk gemaakt omdat de moordenaars voor hun gevoel helemaal niet het idee hadden dat ze aan het moorden waren. Nee, ze waren ‘aan het werk’ voor een goed doel. Zo dachten ze er over. En zo benoemden ze het ook letterlijk. In de ochtend aan het werk. Een pauze houden. Weer aan het werk. En aan het einde van de dag een drankje in de bar. De dodelijke machetes waren geen moordwapens. Het waren werktuigen. Eigenlijk niet veel anders dan de gedachten van kampbeulen in nazi-Duitsland die in de joden geen mensen meer zagen, maar een pest die uitgeroeid moest worden.
De geschiedenis blijft zich herhalen. In voormalig Joegoslavië stonden buurmannen elkaar naar het lijf. In 2014 vergrijpen Amerikanen zich aan gevangenen omdat het systeem dat van hen vroeg.
Individuele Joodse jongen
De Amerikaanse psycholoog Philip G. Zimbardo deed zijn hele leven onderzoek naar dit fenomeen. Hij kwam tot een vrij heldere conclusie. Als mensen hun eigen verantwoordelijkheid af kunnen schuiven voor een groter doel, staat niets gewelddadig gedrag meer in de weg. De menselijke geest schakelt dan probleemloos over op de meest gruwelijke gedragingen. Als de eigen verantwoordelijkheid uitgeschakeld kan worden, vervagen alle grenzen.
Een perfect verhaal om dit te illustreren komt van een beruchte kampbeul uit Nazi-Duitsland. Hij voelde geen wroeging voor het massaal vermoorden van Joden. Hij werd pas emotioneel toen hem later werd verweten een individuele Joodse jongen te hebben gemarteld. Pas toen kon hij de verantwoordelijkheid even niet meer afschuiven op het systeem. Pas toen kreeg hij het moeilijk.
Verantwoordelijkheid afschuiven
Iedereen weet wat instinctief dat geweld niet goed is. We krijgen last van ons geweten als we anderen pijn doen. We voelen de verantwoordelijkheid. Maar daar hebben we iets op gevonden. We schuiven de verantwoordelijkheid af op het systeem. Op de noodzaak om een zondebok iets aan te doen.
Velen zullen er niet wakker van liggen als die zondebok een terrorist is. Of een plaag die we dienen te bestrijden. Het doel heiligt de middelen. In onze moderne tijd zijn dat terroristen. Of – voor sommigen – Marokkanen. Ooit waren het Joden, zigeuners of homo’s.
Natuurlijk. Er zullen altijd helden zijn die dit soort menselijke gedragingen kunnen weerstaan. De geschiedenis leert echter dat de meeste mensen dat niet kunnen.
En dat leert ons helaas dat martelen menselijk is.
