Ruth Hut (35) uit Drachten is op dinsdag 31 oktober 2017 woest. De gemeenteraad van het Friese Smallingerland heeft die avond besloten dat er definitief geen koopzondag komt in de huidige collegeperiode. Zelfs niet op de laatste zondag voor kerst. Hut kan niets anders. Vanuit haar zaak La Moda in Drachten plaatst ze een dag later een video op haar Facebookprofiel en roept ondernemers op deze te delen.
‘Nu snap ik dat je uit geloofsovertuiging hier niet aan mee wilt doen’, zegt Hut in de camera, gekleed in een bruin jasje en hippe pet. ‘Maar alle klanten die we hebben vliegen naar Groningen, Heerenveen, Leeuwarden. Wij als ondernemers lopen geld mis.’ Even later: ‘Ik wil graag blijven bestaan. Een koopzondag is van deze tijd.’ De video wordt meer dan 40.000 keer bekeken.
Het is een klassiek voorbeeld van de vraag: koopman of dominee? In de Friese gemeente Smallingerland liggen winkeliers en de gemeente al sinds maanden met elkaar in de clinch. Een meerderheid van de winkeliers wil op zondag open. Maar de gemeente in Drachten houdt voet bij stuk en dreigt met hoge boetes. In het coalitieakkoord uit 2014 is immers met de ChristenUnie een zondagsrust afgesproken. ‘We houden vast aan het besluit dat eerder is genomen’, zo verklaart een woordvoerder van de Gemeente Smallingerland.
Ook in andere gemeenten, zoals in Zwolle, Harderwijk, Veenendaal en Kampen, loopt de discussie over de koopzondag de laatste tijd hoog op. Het gaat vooral om steden en dorpen uit de biblebelt. Drachten, maar ook Groningen, vormen daarop een uitzondering. En juist daar, in het winkelcentrum van Paddepoel in Groningen, willen winkeliers niet op zondag open terwijl dat wel in hun huurcontract is afgesproken. Een fietsenmaker in het winkelcentrum Paddepoel moet nu een boete van ruim 22.000 euro betalen, zo bepaalde de rechtbank in Groningen woensdag nog.
De koopzondag gaat ten koste gaan van de omzet van de kleine ondernemer, beredeneert gemeenten als die in Drachten. En die moet worden beschermd. Want op zondag zou niet meer worden uitgegeven, maar zouden slechts op een ander moment worden gedaan. De kleine ondernemer moet vaker open, terwijl zijn omzet niet stijgt.
Onzin, zegt Detailhandel Nederland. Volgens de brancheorganisatie van winkeliers betekent een verbod op koopzondag juist een omzetverlies. De belangenbehartiger van winkeliers deed daarom een dringende oproep aan gemeenten dit jaar op 24 december toch een uitzondering te maken. Een aangesloten winkelloze periode van drie dagen zou de kerststress tot recordhoogte doen stijgen. ‘Je moet luisteren naar je winkeliers. Laat ondernemers daarom zelf deze beslissing maken’, zegt Robin Vredeveld, woordvoerder van Detailhandel Nederland.
Heeft Detailhandel Nederland een punt? ‘Winkelend publiek zal waarschijnlijk iets meer uitgeven op zondag omdat zij dan makkelijker iets in de supermarkt kunnen kopen’, zegt Thijs Lenderink van onderzoeksbureau I&O Research, dat al voor verschillende gemeenten onderzoek deed naar de effecten van een koopzondag. ‘Tegelijkertijd gaan aankopen op zondag waarschijnlijk ten koste van uitgaven op de andere dagen van de week.’
De voordelen van een koopzondag zijn niet eenduidig, want harde cijfers op landelijk niveau ontbreken. Toch zegt bijna tweederde van de winkeliers uit gemeenten die tegen een koopzondag zijn, concurrentie van winkels uit nabijgelegen gemeenten te ervaren, zo blijkt uit de evaluatie van de Winkeltijdenwet.
Met de verruiming van de Winkeltijdenwet in 2013 is het aan gemeenten zelf om te bepalen of winkels op zondag open mogen of niet. Een ruime meerderheid van de gemeenten gaf daaraan gehoor. In slechts 52 van de 388 gemeenten zijn de winkels op zondag dicht, blijkt uit gegevens van Openingstijden.nl. Consumenten kunnen dus in ruim 86 procent gemeenten hun hart ophalen, want daar mag wel gewoon op zondag gewinkeld worden.
Lokale gemeenten beslissen dus sinds 2013 zelf of winkeliers op zondag open mogen. Een systeem dat ‘naar behoren functioneert’, zo schreef toenmalig minister Kamp van Economische Zaken in de evaluatie van de Winkeltijdenwet vorig jaar december nog.
Toch is een meerderheid van de Nederlanders het hier niet mee eens, zo blijkt uit een recent onderzoek van I&O Research. Het onderzoeksbureau vroeg Nederlanders of zij vinden dat winkeliers zelf mogen beslissen op zondag 24 december open te gaan. Een ruime meerderheid, 71 procent, is voor. Bijna een kwart van de Nederlanders, 23 procent, vindt zelfs dat winkeliers zelf hun winkeltijden moeten kunnen bepalen. Bepalend hierin is niet zo zeer religie of levensovertuiging, maar of diegene graag zelf op zondag winkelt. Tegenstanders laten zich daarentegen wel sterker leiden door hun religieuze overtuiging.
Maar het wel of niet openstellen van winkels op zondag gaat om meer dan alleen de economie of religie, vindt Fokko Oldenhuis, hoogleraar religie en recht. Namelijk om de vraag hoe de samenleving moet worden ingericht. ‘De koopzondag raakt je bestaan. De samenleving is van ons allemaal. Hoewel je extreem religieuze en hele seculiere uitingen een beetje moet dempen, moeten we veel meer met elkaar in debat.’
‘De vraag hierbij is: laten we ons op sleeptouw nemen door de economische wetten of niet? Ik vind van niet. Het geweten moet in de samenleving zijn weerklank vinden. Om hoeveel mensen het hier gaat, vind ik niet van belang. Het gaat om bepaalde individuele vrijheid. De samenleving mag in dit geval, via de wetgever, iets voor het welzijn van die mensen betekenen.’
Ondernemer Ruth Hut uit Drachten weet het wel. ‘Economisch gezien, moet je gewoon open. Je moet mee met de 24-uurs economie. Ik merk dat als ik niet open ben, mijn klanten hun route ergens anders wel vinden. Dan laten ze Drachten liggen. Ook op andere dagen’. Hut riep andere ondernemers op om wel op zondag 24 december open te gaan. Dat kwam haar duur te staan, want de gemeente dreigde daarop met een boete en een strafblad.
De zondagsopenstelling is iets waar de politiek over moet gaan, vindt hoogleraar ethiek Frank Hindriks. ‘Politici vertegenwoordigen burgers, of ze nu religieus zijn of niet. En ze vertegenwoordigen burgers zowel in hun rol van consument als die van winkelier en winkelpersoneel. Omdat het niet om een kwestie van landsbelang gaat, kunnen gemeenten hier hun eigen en dus uiteenlopende keuzes in maken.’
In Drachten voelen winkeliers zich niet vertegenwoordigd door de politiek. Een meerderheid is immers voor een zondagsopenstelling, terwijl een overwegend religieuze minderheid tegen is. Een politieke uitruil lijkt het, om de ChristenUnie in de coalitie tegemoet te komen. Een afspraak waaraan de coalitie vasthoudt, ondanks de afwijkende meningen van winkeliers en consumenten.
Maar pas op, democratie is niet alleen wat de meerderheid beslist, zegt Rutger Claassen, universitair hoofddocent ethiek en politieke filosofie aan de Universiteit Utrecht. ‘Voor een kleine groep kan iets heel belangrijk zijn, terwijl datzelfde voor een grote groep net iets minder belangrijk is. Het kan dan gebeuren dat die kleine groep in de coalitieonderhandelingen nu juist daar een punt van maakt en op dat punt gelijk krijgt.’ Zo werkt het in de politiek, volgens Claassen. ‘Anders kun je helemaal geen coalities smeden.’
Een overheid mag maar beperkt bepalen wat iemand op zondag wel of niet doet. ‘Een overheid stelt grenzen. Die grenzen liggen waar je het voor mensen onmogelijk maakt om hun grondrechten uit te oefenen. Als de overheid kerken verbiedt op zondag open te gaan, dan tast dat de vrijheid van religie aan’, zegt Claassen. De koopvrijheid is nadrukkelijk niet zo’n zelfde grondrecht, vindt de hoofddocent ethiek en politieke filosofie. Claassen: ‘Of er een dag gerust moet worden, laten we dus aan de democratie over, aan de lokale gemeenschap.’ Lokaal, want de effecten van een koopzondag worden daar gevoeld.
Een ondernemer die dus op zondag open wil, maar dat nog niet mag, moet dus vooral de lokale politiek achter zich zien te krijgen. In Drachten hebben de Partij van de Arbeid en D66 inmiddels aankondigd van de koopzondag een breekpunt te maken in de komende Gemeenteraadsverkiezingen. Ook in Harderwijk werd afgelopen maand in december een proef koopzondag gehouden. Of zoals hoogleraar Hindriks kiezers aanraadt: ‘als mensen het er niet mee eens zijn, dan moeten ze vooral op een andere partij stemmen de volgende keer’.
