Het WK Voetbal is een paard van Troje. Gastlanden gaan er vooraf altijd van uit dat de hele wereld diep onder de indruk zal zijn van de perfecte organisatie, maar uiteindelijk brengt dit evenement vooral sociale onrust.
Kijk maar naar Brazilië, waar demonstranten en actievoerders elkaar verdringen om de aandacht te vragen. De complete wereldpers is er nu toch en waar journalisten zijn, is nieuws. Spandoek en gebalde vuist omhoog voor een draaiende camera en de hele wereld kijkt live mee.
Brazilië had er rekening mee kunnen houden, want wie een WK Voetbal organiseert, haalt maatschappelijke onrust in huis. Het is een vast onderdeel in de geschiedenis van dit evenement, dat zich in verschillende gedaantes voor kan doen. Behalve inhoudelijke protesten tegen een WK zelf – te duur, onnodige stadions, corruptie – grijpen maatschappelijke organisaties het evenement graag aan om de druk te vergroten. Het gaat dan om vakbonden voor piloten, treinmachinisten of vrachtwagenchauffeurs -iedereen die werkzaam is in een sector die voor de voortgang van het toernooi erg belangrijk is.
Dreigen met stakingen, blokkades en demonstraties tijdens een WK doet wonderen. Uit angst voor internationaal gezichtsverlies zwichten autoriteiten opeens een stuk sneller. Geitenhouders, kleuterleidsters en mondhygiënisten daarentegen hebben in het jaar van een WK helemaal niets te winnen – zelfs niet als ze eendrachtig samenwerken.
Al dat verzet rond een WK Voetbal is zo voorspelbaar dat een organiserend comité het gewoon moet opnemen in het draaiboek – inclusief een budget om het af te kopen. Het gebeurt altijd weer, zoals in Frankrijk in aanloop naar het WK van 1998, in Italië in 1990 en zelfs bij het allereerste WK voetbal ooit, dat van 1930 in Uruguay. De arbeiders die toen het nationale voetbalstadion in Montevideo bouwden, legden het werk neer, waarna het niet op tijd gereed was voor de openingswedstrijd – een internationale blamage voor Uruguay.
Toch lijken autoriteiten en organisatoren altijd verrast te zijn door dat paard van Troje, dat ze toch echt zelf naar binnen hebben gesleept. Ze maken dan de basisfout om het WK Voetbal te beschouwen als een sportief evenement. Niets is minder waar, want sport is slechts bijzaak op een WK. Het draait om geld, politiek, prestige, omkoping, corruptie – inclusief alle bijhorende maatschappelijke onrust. De voetballers zijn er vooral om de aandacht af te leiden – in 1930, in 2014 en alle edities daartussen.
In de 84 jaar dat het WK Voetbal bestaat zijn tientallen voorbeelden te vinden van deze onrust. Ze zijn verzameld in een Actieclopedia van het voetbal. Wie weet kan een volgend gastheer er zijn voordeel mee doen, alhoewel het de vraag is of het verstandig is om tijdens het WK Voetbal van 2018 in Rusland openlijk te gaan demonstreren.
ARGENTINIE, 1978
Het WK Voetbal van 1978 in het dictatoriale Argentinië zorgde voor een oneindige stroom slecht nieuws in de internationale pers. Opeens wist de hele wereld dat in dat land de mensenrechten werden geschonden, met in Nederland Freek de Jonge en Bram Vermeulen als animators. Dat je er misschien ook fijn op vakantie kon, wat de machthebbers ongetwijfeld liever hadden benadrukt, kwam minder goed over. Profvoetballer Oeki Hoekema startte onder zijn collega’s een handtekeningenactie tegen Nederlandse deelname, en haalde daarbij zijn eigen handtekening op.
CRUIJFF, JOHAN
'Zoals je weet zijn wij niet zulke goede vrienden met de Arabieren', schreef KNVB'er Henk Burgwal op 30 januari 1974 in een vertrouwelijke brief aan zijn collega Hermann Neuberger van de Deutscher Fußball-Bund: 'Om een voorbeeld te geven: een ontvoering van één van de kinderen van Cruijff zou mogelijk zijn.' Het spelershotel werd daarop bewaakt, de ingaande telefoongesprekken afgeluisterd en twee Arabische personeelsleden ontslagen. Niet omdat er bewijs tegen ze was, maar omdat ze Arabisch waren. Deze angst was het directe gevolg van de gijzeling op de Olympische Spelen van München, twee jaar eerder.
FRANKRIJK, 1995
De Franse vakbonden lieten niets aan het toeval over en begonnen al drie jaar vóór het WK van 1998 met stakingen. Op 12 december 1995 waren in Parijs de lotingen voor de kwalificatiepoule, maar door een stakingsgolf in het openbaar vervoer dreigde de stad die dag onbereikbaar te worden. Ook de Franse elektriciteitsbedrijven wilden het werk neerleggen. 'We zijn bezorgd, ja', zei FIFA-woordvoerder Cooper tegen het ANP.
FRANKRIJK, 1997
De WK-loting van 4 december 1997 in Marseille trok ook de aandacht van de vakbonden, die het openbaar vervoer dreigden stil te leggen. Drie dagen voor deze confrontatie kwamen het gemeentebestuur en de vervoerders overeen dat er geen acties zouden worden gevoerd.
FRANKRIJK, 1998
De sociale onrust rond het WK van 1998 was gigantisch. Gans het Franse raderwerk lag stil: treinen, marinewerven, vliegtuigen, vrachtauto’s, snelwegen, openbaar vervoer. Geen enkele werknemer in een strategische sector kon de weerleiding weerstaan van looneisen – ook de kermisexploitanten niet. Enkele uren voor de openingswedstrijd werden de eisen van de piloten ingewilligd. In 2005 schreef Rob van Wijk van Instituut Clingendael in het boek Supermacht dat een terroristische aanslag op dit WK was voorkomen.
ITALIE, 1990
Het WK van 1990 in Italië werd zwaar getroffen door protesten: vliegverkeersleiders, spoorwegmachinisten, personeel op postkantoren, bankpersoneel, tabakverkopers en tram- en busbestuurders staakten allemaal met het oog op het voetbaltoernooi. Onder de stadionbouwers heerste veel onrust vanwege de dramatische arbeidsomstandigheden. Bewoners van Napels dreigden met blokkades uit protest tegen de slechte kwaliteit van het drinkwater in deze stad. De Leeuwarder Courant: ‘Vrouwen en kinderen richtten barricaden op, staken autobanden in brand.’
MEXICO, 1986
Zo’n honderdduizend mensen in Mexico waren in 1985 dakloos geworden na een aardbeving met de kracht van 8,1 op de schaal van Richter. Een groot deel was niet geholpen toen het WK een jaar later begon. Deze mensen wilden uitleg waarom er wél geld was voor stadions en niet om hun problemen op te lossen. Tijdens de opening van het toernooi in het Azteca-stadion werd de Mexicaanse president massaal uitgefloten. Rond het stadion waren duizenden ordehandhavers aanwezig, waarvan een groot aantal zwaarbewapend.
SPANJE, 1982
In aanloop naar het WK van 1982 in Spanje dreigden hotelmedewerkers het werk neer te leggen. Een maand later sloten de verkeersleiders zich hierbij aan. ‘Ook terreinknechten in Madrid dreigen het WK in de war te schoppen,’ aldus De Telegraaf van 7 juni 1982. ‘Zij eisen honderd gulden per wedstrijd.’
URUGUAY, 1930
Het belangrijkste stadion voor het WK voetbal van 1930 was te laat af voor de openingswedstrijd. Dat was vooral de eigen schuld van de organisatoren van dit evenement in Uruguay, omdat die veel te laat waren begonnen met de bouw. ‘Helaas kreeg men in de laatste maanden nog met een werkstaking te maken,’ aldus het socialistische dagblad Voorwaarts op 21 juli 1930. Zo zag de hele wereld dat dit pronkstuk niet op tijd was voltooid – ronduit pijnlijk voor het gastland van het eerste WK voetbal in de geschiedenis. Pas tijdens de halve finales werd het in gebruik genomen.
WEST-DUITSLAND, 1974
Tijdens de WK-wedstrijd Chili – DDR werden leuzen geschreeuwd tegen de Chileense dictator Pinochet. Tientallen geheim agenten grepen in. Op de tv-beelden was overigens niets te zien, want de regie negeerde dit protest. Al voor het WK was het Zuid-Amerikaanse team bang voor dergelijke demonstraties. Het spelersverblijf werd daarom ondergebracht in een politieschool. De Duitse veiligheidsdiensten beschouwden deze aanwezigheid als zo’n grote last dat ze hoopten dat Chili er na de eerste ronde uit zou liggen – hetgeen is gebeurd.
WEST-DUITSLAND, 2006
Op 23 mei 2006 schreef het Algemeen Daglad dat gewelddadige neo-nazi's het WK in Duitsland wilden gebruiken om aandacht te krijgen. Minister Schäuble van Binnenlandse Zaken wilde deze demonstraties zo veel mogelijk verbieden.
ZUID-AFRIKA, 2007
De bouw van het voetbalstadion in Durban lag twee weken stil door een staking. Op meer plekken werd in die tijd het werk stilgelegd, zoals in Nelspruit bij het Mbombela-stadion en in Kaapstad. Twee jaar later was deze onrust nog steeds niet verdwenen. 'De hele wereld kijkt mee', vatte een vakbondsactivist de strategie samen in 2009. 'We geven om het WK, maar moeten gelijktijdig de belangen van onze leden dienen. Terwijl hun arbeid de mooiste gebouwen oplevert, wonen ze in golfplaten huisjes. Aan die situatie moet snel een einde komen. Ze verdienen een rechtvaardige beloning.'
ZUID-AFRIKA, 2009
Een aantal Zuid-Afrikaanse sloppenwijken werd in juli 2009 getroffen door gewelddadige demonstraties. De politie gebruikte traangas en rubberkogels om honderden demonstranten weg te jagen. De betogers eisten betere voorzieningen in hun buurten.
ZUID-AFRIKA, 2010
In de maanden voor het WK in Zuid-Afrika werden door het hele gastland stakingen en demonstraties georganiseerd. In mei werden tachtig mensen van een theeverwerkingsbedrijf opgepakt na gewelddadige demonstraties. Op 10 mei werd het werk stilgelegd in de transportsector. Een maand later wezen ambtenarenvakbonden een voorgestelde salarisverhoging van de regering af. 'Als de verzoeningspoging mislukt, hebben we geen andere keus dan midden in het WK te gaan staken'', zei de verantwoordelijke vakbond.
ZUID-KOREA, 2002
De regering van Zuid-Korea verbood in januari 2002 demonstraties in de buurt van de stadions van het WK later dat jaar. Tot ieders verbazing stemden de vakbonden hiermee in, alhoewel de sfeer daarna alsnog verslechterde. In mei 2002 driegde de Confederatie van Vakbonden in Zuid-Korea met 60.000 leden met een staking voor een vijfdaagse werkweek, betere arbeidsomstandigheden en meer veiligheid. De Zuid-Koreaanse regering kondigde harde sancties aan tegen de stakende arbeiders en ook waren er gevechten met de politie.
