Bij de naam ‘Jos Lussenburg’ verschijnen er botters voor je geestesoog, met klapperende zeilen zwoegend over de woeste baren. Of een havengezicht in warme bruintinten, met aangemeerde vissersschepen en kromgewerkte mensfiguren op de kade.
“Hij was bij uitstek dé schilder van Elburg,” weet Margot Jongedijk, conservator van het Noord-Veluws Museum. Niet voor niets heet het voormalig marktplein in die oude vestingstad dan ook ‘Jos Lussenburgplein’: naar de vertolker van de nostalgie binnen de Zuiderzeestadjes, waar vissers treurden om de teloorgang van ‘hun’ zee. Want in 1932 kwam onverbiddelijk de Afsluitdijk, waarvan Lussenburg zelf overigens een fel tegenstander was.
Viool
Wie was Jos Lussenburg? Geboren te Enkhuizen, als kleinzoon van een visser, leek hij voorbestemd om musicus te worden. Zeker, in zijn jeugd tekende Jos graag en veel. Maar bovendien speelde hij al vanaf zijn zevende jaar viool. Er volgde een opleiding aan het conservatorium in Amsterdam, waar hij in 1914 afstudeerde. Zijn beroepsleven zou hij goeddeels in de muziekwereld doorbrengen, als directeur van muziekscholen en/of als dirigent van amateurkoren en -orkesten.
Na een tijd in Limburg te hebben gewoond, verhuisde hij in 1919 met zijn vrouw Jans naar Nunspeet. Daar nam hij zijn intrek in het huis op de zogenaamde ‘Kunstenaarsheuvel’, waar tevoren ook schilders als Jaap Dooijewaard (1876-1969) en Wim de Groot (1877-1956) hadden vertoefd.
Beethoven
In 1923 luidde een ernstige infectie aan zijn vinger het afscheid van de viool in. Hoe diep hem dit raakte, blijkt uit zijn intense identificatie met componist Ludwig van Beethoven (1770-1827), die vanaf zijn 28ste te kampen had met toenemende doofheid. (Lussenburg: ,,Ik begrijp hem zo goed. We hebben allebei een handicap gehad die ons in onze muzikale ontwikkeling belemmerde.”) De expositie in Nunspeet bevat dan ook een romantisch geschilderde momentopname van een dirigerende Beethoven. Ook portretteerde hij een driftig voortstappende, nors kijkende Beethoven, tegen het bekende decor voor de getormenteerde ziel: kale bomen onder een zwaarbewolkt zwerk.
Discussies
Gelukkig had Jos Lussenburg meer pijlen op zijn boog dan alleen de viool. “Hij was een multitalent,” stelt Margot Jongedijk. ,,Sowieso was hij handig met een heleboel instrumenten. Dat maakte hem een goeie dirigent, want hij kon zich technisch in de muzikanten inleven. Maar hij had ook de gave van het woord en kon boeiend vertellen, op zo’n manier dat iedereen onder de indruk was. Hij hield vaak open huis en dan vonden er bij hem in het atelier geanimeerde discussies plaats, over kunst en politiek.”
Lussenburgs charisma en levenservaring leidden ertoe dat de burgemeester van Nunspeet vlak na de oorlog vroeg of hij in ‘den tijdelijke Gemeenteraad’ wilde komen. “Dat wilde hij wel,” zegt Jongedijk, “maar dan niet voor één bepaalde landelijke partij. Dus is hij in 1946 begonnen met een lokale partij: Gemeentebelang.”
Autodidact
Was Lussenburg als musicus geschoold, als kunstschilder was hij autodidact.
Jongedijk: “Hij is begonnen als een echte impressionist en was vooral beïnvloed door Isaäc Israëls en George Breitner. Je ziet dat hij in die tijd probeert om heel ‘dun’ te schilderen. Later krijgt hij expressionistische trekken. Maar het abstracte expressionisme van vlak na de Tweede Wereldoorlog, daarvan moest hij niets hebben.”
Nochtans was het de abstracte kunst die jarenlang domineerde – daarover woedde een fel debat binnen de kunstwereld, waarbij dikwijls ferm op de man werd gespeeld – en waren veel academiedocenten in de ban van de vernieuwing. “Lussenburg kreeg soms leerlingen die de academie al doorlopen hadden, maar iets hadden van ‘En nou wil ik nog even écht, ambachtelijk, leren schilderen,’” zegt Margot Jongedijk. “Verschillende leerlingen van hem zijn zelf beroepskunstenaar geworden, zoals Jaap Hiddink. En natuurlijk Sjoerdtje Hak, die op 20 januari ook de officiële opening van deze expositie deed.”
Expressionisme
Toch was er ook een andere Lussenburg, Naast de romantisch-realist die vooral op de Veluwe hoge ogen gooide, bestond een meer experimentele zoeker. Een gedreven oer-schilder die het niet bij grauwblauwe zeestukken en zachtbruine stadstaferelen hield, maar ook een ruwe expressionistische toets aandurfde in onversneden felgeel, vermiljoenrood en kobaltblauw. De gouden gloed boven een ‘Heideven’ en de uitdagend kleurrijke zonsondergang achter de ‘Botters in het avondlicht’ tonen meer ambities dan het behagen van een vaste schare bewonderaars. Het is ook die andere Jos Lussenburg die we in het Noord-Veluws Museum zullen ontmoeten, belooft Margot Jongedijk: ”Ik denk dat de mensen echt verrast zullen zijn.”
‘Markant Palet’. Noord-Veluws Museum Nunspeet, te zien t/m 27 augustus
