De buitenkant van het pand is onopvallend, niets aan te zien. Alleen de toegangspoort aan de zijkant, groen geverfd, van stevig metaal en een grote rode ster erop, verraadt de aanwezigheid van een militair object. Of beter: een voormalig militair object. Want toen begin jaren ’90 de Sovjet-Unie uiteenviel, had het berooide Rusland geen geld meer om Bunker-42 te onderhouden. In 2006 werd het een museum.
De officiële naam van het museum luidt Bunker-42 en in de jaren ’50 werd er gebouwd aan een ondergronds commandocentrum. Dat moest de Sovjet-Unie de garantie op de overwinning bieden, mocht de Koude Oorlog ooit in een heet conflict ontaarden.
Buiten staat José Diaz (53) met zijn Poolse vriendin Marta te twijfelen of hij naar binnen zal gaan of niet. 'Het is wel erg prijzig, hoor', klaagt de Spanjaard. Nostalgie wordt soms duur betaald: 2000 roebel voor een tour van anderhalf uur, zo’n 40 euro.
Veel herinneringen aan de Koude Oorlog heeft Diaz niet. 'Ze speelde zich voor een groot deel af tijdens de dictatuur van Franco. Daardoor hadden we in Spanje bijna geen informatie, de kranten schreven er niet over', vertelt Diaz. Een Koude Oorlog 2.0, oplaaiend door de ruzie tussen het Westen en Rusland over de problemen in Oekraïne, ziet hij niet in het verschiet liggen. 'En als die er al komt, heeft het Westen er dit keer de grootste schuld aan.'
Claustrofobisch
De tocht door de bunker begint en gids Katja – gekleed in Sovjet-uniform – neemt de bezoekers achttien (!) verdiepingen mee onder de grond. Beneden zijn de ronde tunnelmuren (5 meter dik) overal belegd met zware staalplaten. Op de vloer liggen kilometers lange rode lopers. 'Als u claustrofobisch bent of gewoon bang, dan kunt u nu nog terug', waarschuwt de rondleidster. Eén van de Indiërs kiest inderdaad het hazenpad. 'Deze tunnels zijn zo gebouwd, dat ze de schokgolf van een nucleaire aanval voor 95 procent kunnen reduceren', gaat Katja verder. Boven de hoofden is af en toe het geluid van een voorbij razende metro te horen.
Deze tunnels kunnen de schokgolf van een nucleaire aanval voor 95 procent reduceren
Even verderop ligt het kabinet van de secretaris-generaal van de Communistische Partij, de facto de leider van de voormalige Sovjet-Unie. Achter zijn bureau slaat een wassen uitvoering van Josef Stalin de binnendruppelende bezoekers minzaam glimlachend gade. Het museum neemt hier evenwel een loopje met de geschiedenis: de kamer werd pas in 1956 afgebouwd, Stalin overleed drie jaar eerder en heeft hier dus nooit gezeten, biecht Katja op. 'De mensen die aan Bunker-42 werkten wisten niet eens dat hij dood was. Ze bleven gewoon doorbouwen.'
De bunker is overigens maar één keer echt gebruikt: tien dagen tijdens de Cubacrisis die de wereld in 1962 op de rand van een kernoorlog bracht, doordat de Verenigde Staten ontdekten dat de Caraïbische bondgenoot van Moskou bezig was Sovjet-rakketten op het eigen grondgebied te plaatsen. 'Dag en nacht was het commandocentrum in die dagen actief, er waren honderden mensen aanwezig en de temperatuur liep op tot 30 graden Celsius', verklaart Katja de aanwezigheid van een grote drinkwaterautomaat.
Anekdote
Igor Lavrentsjoek, voormalig kolonel in het Rode Leger en directeur van Bunker-42, kent nog een mooie anekdote over de Cubacrisis. 'De bemanningen van de schepen die van de Sovjet-Unie naar de Caraïben voeren, leefden onder de zwaarst mogelijke omstandigheden: ze verbleven grotendeels onderdeks, hadden geen airco, geen ventilatie, op open zee was het bloedheet en ze moesten slapen in kooien vlak boven elkaar. En dat zeventien tot twintig dagen achtereen. De Amerikanen hebben dat later geprobeerd met hun eigen elitetroepen, die hielden het net drie dagen uit', gniffelt Lavrentjoek, waarmee hij zich meteen even duidelijk laat gelden als kind van de Koude Oorlog.
Toch is hij ervan overtuigd dat die tijd voorgoed achter ons ligt. Ondanks de hoog oplopende spanningen tussen het Westen en Rusland vanwege de ontwikkelingen in Oekraïne. 'Destijds stonden er NAVO-raketten tot in Turkije (de enige grens die het bondgenootschap deelde met de voormalige Sovjet-Unie, red.). Maar de onderlinge verbanden tussen Rusland en het Westen zijn inmiddels zover ontwikkeld, dat ik geen kans zie op een nieuwe Koude Oorlog', verklaart de oud-militair. 'We zijn geen vijanden, we zijn partners.'
Lavrentsjoeks museum dient naast een historische missie (‘de eerste bunker van deze soort’) en patriottisch doel (‘geen chauvinisme, maar ieder mens moet van zijn land houden!’) ook een educatief oogmerk. 'We laten hier zien wat een kernoorlog daadwerkelijk betekent', zegt Lavrentsjoek, om vervoglens bijna plechtig te verklaren: 'Want daar draait een eventuele Derde Wereldoorlog ongetwijfeld op uit.'
We laten hier zien wat een kernoorlog daadwerkelijk betekent
Negatief
Uit onderzoek van de onafhankelijke Russische opiniepeiler Levada Centrum blijkt dat veel Russen Lavrentsjoeks ogenschijnlijk verzoenende houding niet delen. In een enquête, afgelopen voorjaar gepubliceerd, gaf ruim 60 procent aan niet blij te zijn met de Verenigde Staten – variërend van een ‘slechte kijk’ (41 procent) tot een ‘zeer slechte kijk’ (20 procent) op het land van Obama.
De opinie over de Europese Unie lag iets positiever. Ruim de helft van de ondervraagden baalt van Europa (38 procent is ‘negatief’, 15 procent ‘zeer negatief’), toch nog een onrustbarend hoog percentage.
Op de vraag of ze bang moeten zijn voor de NAVO, gaf 44 procent van de Russen aan dat dat min of meer het geval is. 1 Procent meer vond van niet. Andersom dacht 62 procent dat Rusland in meer of mindere mate een bedreiging vormt voor de NAVO. En op de vraag of er een terugkeer naar de Koude Oorlog dreigt, zei bijna de helft dat te vrezen. Evenwel denkt driekwart dat de huidige gespannen situatie niet of nauwelijks tot een gewapend conflict tussen Oost en West kan leiden, maar toch. De cijfers spreken voor zich: Russen hebben wel eens vriendelijker ten opzichte van het Westen gestaan.
In Bunker-42 zijn de bezoekers inmiddels in het Heilige der Heilige aangeland: de lanceerinstallatie voor kernraketten. Gids Katja vraagt twee vrijwilligers om aan de knoppen te gaan zitten. Beiden moeten tegelijkertijd precies dezelfde handelingen uitvoeren, als waarborg tegen ongelukken. Twee heren uit het Indiase gezelschap stellen zich beschikbaar, krijgen een Sovjet-legermutsje op en nemen plaats op de stoelen achter de beeldschermen.
'Oké, let op', zegt Katja en ze geeft instructies en codes door aan het duo voor haar. Boven de installatie hangt een videoscherm dat het straatbeeld toont van een gemiddelde Amerikaanse stad. 'Binnen enkele minuten is deze stad van de aardbodem verdwenen', zegt Katja emotieloos.
Eén van de vrijwilligers heeft allang spijt. Ook al is het spel, hij kan het niet langer over zijn hart verkrijgen, legt schaapachtig grijnzend zijn mutsje af, staat op en loopt weg. Waarop Katja zelf gaat zitten, routineus de benodigde handelingen verricht en, laten we zeggen, Kansas City van de kaart veegt alsof ze de planten water geeft.
Op het scherm is te zien hoe mensen als mieren op een hoop in paniek door elkaar rennen. De kenmerkende atoompaddenstoel verlicht de half donkere zaal en een donderend geraas trekt over de bezoekers heen. Katja geeft haar Indiase ‘collega’ lachend een cynisch compliment: 'Goed gedaan, u heeft de vijand van de Sovjet-Unie vernietigd.'
Goed gedaan, u heeft de vijand van de Sovjet-Unie vernietigd
Buiten op een bankje voor het museum zit Vladimir (74) met zijn vrouw, broer uit Chabarovsk en kleinzoon te wachten tot de rondleiding door Bunker-42 begint. De gepensioneerde ingenieur, die zijn achternaam niet wil geven, heeft iets grimmigs over zich. 'Koude Oorlog? Die heeft nooit bestaan, de naam is een verzinsel van het Westen', grauwt hij. 'En oorlog moet er zijn, het zorgt voor de ontwikkeling van de mensheid.'
Vladimir verwacht binnen afzienbare tijd een gewapend conflict tussen Rusland de VS. Niet zoals vroeger werd verwacht met Europa als slagveld, maar op de Krim. 'De Amerikanen hebben nog altijd fregatten in de Zwarte Zee liggen. Zogenaamd om de Olympische Spelen in Sotsji te beschermen tegen terreuraanslagen. Maar de Spelen zijn allang voorbij, waarom hebben de Verenigden Staten die schepen al niet weggehaald?'
