Hackerscollectief Anonymous.com heeft Poetin inmiddels de oorlog verklaard. Realiseer je dat de strijd niet alleen klassiek wordt gevoerd middels tanks, kogels en bommen. De digitale oorlog woedt zeker zo hard als de fysieke. Dat hadden Trump, Poetin en de zijnen al door in 2016, toen zij de amerikaanse presidentsverkiezingen beïnvloedden met hun talloze nepnieuws-berichten en aanvallen op Trumps tegenkandidaat Hillary Rodham-Clinton.
Wie betaalt die bepaalt
De oorlog wordt gevoerd met behulp van de media. Als je naar Rusland Today kijkt, komt er een totaal andere stroom van informatie tot je dan wanneer je naar CNN of BBC World kijkt. Maar daar kun je nog wel van nagaan wie erachter zit. Immers: wie betaalt bepaalt. Het world wide web is echter een oerwoud. Veel mensen zien door de bomen het bos niet meer en glijden geheel van het padje, om maar eens wat uitdrukkingen te gebruiken. Als mediaprofessional moet ik zelfs regelmatig extra kijken of lezen voor ik weet uit welke hoek de wind waait. Alle middelen lijken geoorloofd bij propaganda. Het woord propaganda komt overigens van het Latijnse propagare dat vermeerderen of voortplanten betekent. Het had in de tijd van WO II al een belangrijke functie voor de nazi’s, maar inmiddels leven we in een tijdperk waarin oorlog zowel offline als online wordt gevoerd.
Trollenleger
We hebben net de coronapandemie een beetje achter ons gelaten, en nu is er de strijd in Oekraïne die online een golf aan misleidende berichten veroorzaakt. Vooral op sociale media, waar behalve journalisten ook activisten en influencers actief zijn, zijn berichten van het front absoluut onbetrouwbaar. Ze verspreiden anti-Oekraïens nepnieuws, om het vertrouwen in hun regering af te breken. Het zijn zogenaamde ‘trol-accounts’ en er zitten geen echte mensen achter. De gezichten op de profielfoto’s zijn gegenereerd door kunstmatige intelligentie. Het blijft bovendien niet bij deze nepaccounts. Ook accounts van échte Oekraïense journalisten worden gehackt. Hier wordt vervolgens ook nepnieuws op verspreid, met het idee dat mensen deze accounts eerder zullen vertrouwen. Rusland zet in deze oorlog dus een trollenleger in.
Geen Oekraïne, maar Oezbekistan
Ruurd Oosterwoud, Ruslandkundige en oprichter van anti-desinformatie-instituut DROG geeft in NRC een aantal nuttige tips om gemanipuleerd ‘nieuws’ te herkennen. Beelden worden bij grote nieuwsgebeurtenissen continu hergebruikt. Niet alleen van de dag ervoor, maar ook van totaal andere plekken en tijdstippen. Grote kans dat je naar oorlogsbeelden zit te kijken die niet eens uit Oekraïne komen. Oude beelden van bijvoorbeeld strijd in Tsjetsjenië worden internetgebruikers voorgeschoteld als nieuw(s). En factcheckers toonden reeds aan dat een video van feestvierende Russische soldaten oude beelden waren uit Oezbekistan. Ook foto’s worden vaak gebruikt voor propaganda. Die kun je overigens zelf heel goed checken door in Google Images het bewuste plaatje in de zoekbalk te schuiven en te kijken waar en wanneer het beeld nog meer gebruikt is. Dikke kans dat alleen de datum daarbij al aangeeft dat het niks met het conflict Oekraïne te maken heeft. Kijk ook vooral naar de reacties onder zo’n tweet of facebookpost, waar mensen vaak al schrijven dat je gefopt wordt.
Enorme menigtes, ja gephotoshopt
Maar er is natuurlijk ook geavanceerde photoshop. Dit werd al gebruikt bij de inauguratie van Trump in 2016. De straten en pleinen in Washington waren leeg, maar middels geshop met andere mensenmenigtes, konden de Pro Trump-kanalen hun lezertjes toch voorschotelen dat er zoveel belangstelling was voor de destijds nieuwe president. Overigens ook coronademonstranten begingen deze zonde afgelopen paar jaar. Zo werd recent nog bij een Amsterdamse betoging veel volk in de straten geshopt en werden deze bewerkte beelden via media als Blckbx.tv, CaféWeltschmerz.nl, The Trueman Show van Jorn Lukaszczyk of het Duitse Querdenken uitgezonden.
Verdeeldheid zaaien
Nina Schick is desinformatie-expert en auteur van ‘Deepfakes & the Infocalyps. What You Urgently Need to Know’. De term ‘infocalyps’ is een samentrekking van informatie en apocalyps. Oftewel: een voorspelling van het einde der tijden voor wat betreft betrouwbare informatievoorzieningen. Ze beschrijft een samenleving waarin desinformatie (bewuste misleiding) en misinformatie (slechte informatie vanuit onkunde) welig kunnen tieren en bevolkingsgroepen uit elkaar drijven. Leugens zijn zo oud als de mensheid, maar de technieken waarmee ze zich digitaal razendsnel verspreiden zijn betrekkelijk nieuw. Daardoor wordt het steeds ingewikkelder om het eens te worden en ontstaat er steeds meer polarisatie. Iedereen heeft zo zijn eigen waarheid. Daarnaast voelen mensen vanwege o.a. secularisatie de urgentie om wel partij te kiezen of in elk geval gelijkgestemden (digitaal) te ontmoeten. Dat is met name het geval bij discussiegevoelige onderwerpen als klimaatverandering, immigratie, globalisering, rassenstrijd, abortus en uiteraard: corona. Op dit moment is er nog te weinig know-how en techniek bij consumenten aanwezig om ‘echt’ en ‘gemanipuleerd’ uit elkaar te houden. En daardoor worden we nog verder uit elkaar gespeeld.
ThisPersonDoesNotExist.com
Wat er in de Verenigde Staten op het gebied van desinformatie gebeurt, heeft de toon gezet voor de rest van de wereld. Naast ‘fake news’ is er de opkomst van de ‘deep fakes’, oftewel het gebruik van synthetische media om verdeeldheid te zaaien of mensen in een slecht daglicht te plaatsen. Het zijn stukken tekst, geluid en/of beeld die er levensecht uitzien, maar in werkelijkheid zijn bewerkt middels AI. En er is nog een technische ontwikkeling gaande, namelijk het maken van nepgezichten. Net als bij deepfakes wordt GAN-technologie (generative adversarial networks) toegepast. Het ene netwerk laat duizenden foto’s van mensen zien, het andere leert zo mensengezichten te herkennen en zelf nieuwe samen te stellen. Scroll eens eens door ThisPersonDoesNotExist.com en geef toe: net echt, je zou ze zomaar tegen kunnen komen.
China en Iran kijken de kunst van Rusland af
In landen als China en Rusland werden al veel ‘botcampagnes’ met nepgezichten ontdekt. Met behulp van trollen, nepnieuws en valse Facebook-groepen wisten de Russen verdeeldheid te zaaien over onder meer de Krimoorlog, de immigratiecrisis, het brexitreferendum en de Amerikaanse verkiezingen van 2016. Ook de campagne van Emmanuel Macron kreeg te maken met Russische hackers, waarbij gestolen documenten samen met nepdocumenten online werden gezet. En nu wordt er dus volop ingezet in de strijd om Oekraïne. China en Iran kijken de kunst inmiddels van Rusland af, met als doel het destabiliseren van andere landen. Het is belangrijk dat meer mensen begrijpen hoe het werkt, volgens Shick. Daarnaast moeten burgers zich er tegen kunnen verdedigen met behulp van journalistiek, wetenschap en organisaties die desinformatie in kaart brengen, maar ook met software die laat zien waar en wanneer iets is gemaakt. Ten slotte hebben mensen een ‘psychologische verdedigingsmuur’ nodig, waar desinformatie niet zomaar langskomt. Het begint dus bij de consument die moet gaan snappen wat er (nu reeds) mogelijk is aan beduvelarij en dat die technieken steeds vernuftiger worden.
Wat er NIET gezegd wordt
“De subjectieve werkelijkheid van mensen gaat teveel afwijken en is gebaseerd op wat zij als betrouwbare bronnen zien”, vertel Schick in de docu ‘Zien is geloven’ van VPRO Tegenlicht. Dat was tot pakembeet de jaren ’60 van de vorige eeuw ook het geval. Want als je als goed katholiek ‘De Volkskrant’ las, las je wat anders over de Haagse politiek of over de wereld daar buiten dan als je je dagelijks nieuws uit de communistische ‘De Waarheid’ tot je nam. En de waarheid is niet alleen wat bericht wordt, maar vaak nog meer datgene waar niet over bericht wordt. Met synthetische media erbij wordt dat nog een tandje verwarrender. Wanneer niet meer duidelijk is wat echt is en wat nep, zijn degenen die valse informatie willen verspreiden zelfs in het voordeel, volgens Nina Schick. “Mensen krijgen daardoor minder vertrouwen in bestuurders, maar ook in het democratische proces zelf. Het doet er niet meer toe wát de waarheid is, maar wie het voor elkaar krijgt zoveel mogelijk berichten te pushen.”
Synthetische media
Met synthetische audio- & video-technologie kun je niet alleen iedereen laten doen en zeggen wat je wilt, maar je kunt ook alles ontkennen wat je gezegd hebt of gedaan hebt. Om Trump nog maar eens aan te halen: “Fake News!” Deze ontwikkeling in combinatie met de eerst de pandemie en nu de strijd in Oekraïne, maken dat we allemaal onze eigen waarheid hebben. We zitten allemaal in onze eigen ‘filterbubbel’. Dat geeft veel onzekerheid en angst. Goed-fout, zwart-wit bestaat niet meer. Iets vinden omdat je vader, de dominee of je politieke partij het zegt ook niet. Het vraagt een behoorlijke dosis intelligentie om te kunnen denken in grijstinten in plaats van in extreem gedachtengoed te vervallen. Aan alle kanten van het politieke spectrum wordt geframed en gemanipuleerd en de synthetische media maken de verdeeldheid alleen nog maar groter.
Monteren is manipuleren
Op een veelgedeeld filmpje van afgelopen week zegt een verslaggeefster van het Amerikaanse NBC News over Oekraïense vluchtelingen: “Ze zijn christenen, ze zijn wit, ze zijn hetzelfde” – in tegenstelling tot bijvoorbeeld Syriërs. Dat riekt naar racisme, maar in het volledige fragment is te zien dat de journalist hier het sentiment in Polen weergeeft, dat eerder niet en nu wél vluchtelingen verwelkomt. Die context was er afgeknipt. Veel desinformatie is dus niet zozeer onwaar, maar half waar. Dan waren er deze week tevens de vele berichten dat Oekraïense vluchtelingen van kleur door Polen werden tegengehouden. Veel daarvan is inmiddels weerlegd. Maar ook die factchecks kunnen weer misbruikt worden om te doen alsof er niets aan de hand is. Terwijl er wel degelijk bewijzen zijn over rassendiscriminatie aan de grens.
Wie acht je betrouwbaar?
En dan is er een omgedraaide wereld ontstaan in de afgelopen coronajaren. De afkorting MSM wordt door coronasceptici, die nu wonderwel veelal Poetinknuffelaars zijn geworden, met een vies vertrokken gezicht uitgesproken. Immers: de gevestigde media zitten allemaal in het complot. En hoe wonderlijk ook: deze mensen richten zich juist op de extreem vage nieuwsbronnen. Oosterwold waarschuwt daar juist voor. “Ik wil niet zeggen dat je buiten die gevestigde media niets moet geloven, maar daar werken wel professionals die hun best doen dingen te verifiëren. Sociale media zijn meer een casino: je weet nooit wat je krijgt maar blijft gokken dat je iets geloofwaardigs of hoopvols tegenkomt.” Met slimme algoritmes die sensatie belonen proberen de techplatforms ons zo lang mogelijk vast te houden en naar andere berichten te leiden. En dan loop je een groot risico om in de door Arjan Lubach gedoopte ‘fabeltjesfuik’ te belanden. Oosterwoud heeft een dummyprofiel op Twitter waarop hij jaren geleden expres extreme opiniemakers ging volgen. Nog altijd ontvangt hij via de Twitter-app dagelijks ‘aanbevolen tweets’ vanuit deze bronnen. Tijdens de pandemie ging dat vooral over ‘dodelijke’vaccins’, inmiddels zijn het tweets als: ‘je dacht dat je wist wat in Oekraïne gebeurde, maar wat je op tv ziet is nep’.”
Fake nieuws wint
Ook als je mediawijs genoeg bent om uit zo’n fuik te blijven, is je nieuws vergaren via sociale media altijd verre van objectief. En je ziet inderdaad door de bomen het bos niet meer. Een van de doelen van desinformatie is namelijk desoriënteren. Wetenschappelijk onderzoek toont aan dat we sneller onbetrouwbaar nieuws lezen en verspreiden als ons brein overprikkeld raakt, met als resultaat: nog meer verwarring. Een effect waar Russische desinformatie – waarop Oosterwoud afstudeerde – juist op mikt. Als mensen overspoeld worden door tegenstrijdige berichtgeving en hun zoektocht naar de waarheid staken, dreigt wat wetenschappers ‘liar’s dividend’ noemen, een situatie waar eerdergenoemde Nina Schick ook aan refereert. ‘Een goed verhaal’ kan compleet onwaar zijn, maar als het plausibel klinkt en mensen erin gaan geloven gaan ze er ook naar handelen. De nieuwe hybride oorlogskunst. Het spreekwoord wordt dan: ‘Al is de waarheid nog zo snel, de leugen achterhaalt haar wel!’
