Van maandag tot en met vrijdag zitten en hangen jongeren in de middelbare schoolleeftijd gemiddeld meer dan 9 uur per dag, veelal in aaneengesloten periodes van langer dan 30 minuten. Een cijfer uit het deze week gepresenteerde rapport van het Sociaal Cultureel Planbureau (SCP) over de beweeglijkheid van de Nederlander. Die blijkt niet zo groot. Het bureau hanteert het begrip sedentaire tijd voor hangen, zitten en andere vormen van inactiviteit gedurende de periode dat we wakker zijn. Gemiddeld zijn wij het meest van alle Europeanen sedentair: zo’n 7,4 uur per dag. Kinderen in de basisschoolleeftijd zitten met zo’n 6 uur per dag onder dat gemiddelde.
De schoolbankjes
Vooral jongeren in de leeftijd van 12-17 jaar scoren slecht op het gebied van bewegen, zelfs als ze aan sport doen en naar school fietsen. Wat is het aandeel van school in de eerder genoemde 9 uur per dag? In een enquête vroegen we 35 leraren in het basis- en voortgezet in te schatten hoeveel zituren leerlingen maken op een dag. Leerkrachten in het basisonderwijs geven schattingen die gemiddeld op 4 uur per dag uitkomen, voor docenten in het voortgezet onderwijs is dat gemiddeld 5,7 uur. In de enquête vroegen we verder wat de betrokkenen vinden van meer bewegen op school én – als ze hier aandacht aan besteden – hoe zij beweging in de klas organiseren. Daarover zo meteen meer…
Het nieuwe roken
Bewegen is gezond. Daar zijn wetenschappers het wel over eens. Van te veel zitten word je ziek en ga je eerder dood. Punt. Met een paar keer per week intensief sporten, kun je de vele uren die je zittend doorbrengt niet compenseren, stelt het SCP-rapport. Het advies is: beperk periodes van aaneengesloten zitten tot maximaal een half uur en bouw dan beweegmomenten in van enkele minuten. Ga even staan, loop wat rond, doe wat rek- en strekwerk. Aan je bureau allemaal redelijk gemakkelijk te organiseren. In de schoolbanken echter niet vanzelfsprekend. Zo duurt lessen op de middelbare school vaak 50 minuten.
Veel en langdurig zitten is niet alleen slecht nieuws voor de fysieke gezondheid, schrijft hoogleraar dr. Erik Scherder in zijn pas verschenen boek ‘Laat je hersenen niet zitten’. Wie genoeg beweegt, heeft ook een beter functionerend brein. Scherder houdt dan ook bladzijden lang zijn vurige pleidooi voor meer lichaamsbeweging: door ouderen met langzaam aftakelende hersenfitheid, maar zeker ook op scholen. Hij noemt zitten ‘het nieuwe roken’.
Vier uur
‘Vier uur per werkdag zitten is ongezond’, betoogde gezondheidsondernemer René Sielhorst een week geleden in een interview met de NOS. Hij sluit aan bij de boodschap van Scherder en stelt: ‘Mensen moeten niet meer dan 30 minuten tot een uur onafgebroken zitten.’ In onze enquête vroegen we leraren wat ze van die norm vinden. De meesten zien er wel wat in: ‘Er zijn al zoveel wetenschappelijke artikelen geschreven over de relatie tussen concentratie en beweging.’ Of: ‘Ik zou het graag zien.’ En: ‘Moeten we vooral doen.’
Tegelijkertijd ervaart men de manier waarop het onderwijs nu is georganiseerd als een obstakel; de voorgestelde norm wordt zelfs ‘onhaalbaar’ genoemd. ‘Een nobel streven, maar het vraagt wel om andere werkvormen en een andere werkomgeving.’ En: ‘Ik zie nog niet hoe ik dit in mijn lessen kan uitvoeren.’
Concentratie
De wil is er. ‘Konden we dit maar meer toepassen in het onderwijs. Ook omdat ‘leerlingen soms heel erg de behoefte hebben om te gaan staan en te lopen.’ Een praktijkdocent op een vmbo-school sluit hierbij aan: ‘Ik merk dat leerlingen gebaat zijn bij bewegen. Zij kunnen zich beter concentreren nadat zij een praktijkopdracht hebben uitgevoerd. Bij de digitale methode die we gebruiken voor de theorielessen, moeten leerlingen soms langer dan een uur achter elkaar aan de computer zitten. Dan kunnen ze zich op een bepaald moment echt niet meer concentreren.’
Kinderen geven soms zelf aan dat ze last hebben van het vele zitten, op vaak slechte stoelen. ‘Er zijn veel leerlingen die aangeven last van hun rug te krijgen tijdens de les.’
Ik ben al blij als ze even rustig zitten
En de docent dan?
Meer bewegen op school. Een enkeling ziet het vooral als een extra taak op het toch al volle bordje. ‘Tja, weer iets te doen.’ Een ander maakt zich eerder ongerust over de situatie voor de leraar. ‘Onze leerlingen zitten hooguit 40 minuten per les en moeten dan weer door de school lopen naar het volgende lokaal. Daarnaast hebben ze gymnastiek, fietsen ze bijna allemaal naar school. Ik denk dat deze afwisseling voldoende is. Persoonlijk maak ik me meer ongerust om de docenten. Wij zitten veel meer dan onze leerlingen.’
Eén docent uit de enquête is vooral bang voor de onrust die beweging in de klas met zich meebrengt. Hij schrijft: ‘Ik ben al blij als ze even rustig zitten.’
Energizers
Bewegen in de klas hoeft niet moeilijk te zijn of tot chaos te leiden. Op de vraag wat leraren zelf doen om leerlingen actief te houden, komen veel praktische voorbeelden voorbij. Doe regelmatig een korte energizer, zoals een dansje of een spelletje. Laat leerlingen een woordenboek halen of wegbrengen of haal ze naar het bord om iets op te schrijven. Bedenk een opdracht die buiten uitgevoerd kan worden. Een leraar: ‘Soms laat ik een onrustige leerling bewust iets halen of geef hem een taak zodat hij dan even kan bewegen.’
Tegelijkertijd geven de ondervraagde leraren die positief staan tegenover bewegen in de klas aan dat het allemaal ‘veel te weinig’ is. ‘Kom maar met ideeën!’ Een andere structuur van de onderwijsdag biedt misschien ruimte. ‘Het lesmateriaal is gericht op zitten, toetsen zijn zo gemaakt dat ze al snel meer dan 30 minuten duren om af te nemen.’
Meubilair
Nog een invalshoek: het schoolmeubilair. Stoelen en tafeltjes mogen dan de afgelopen decennia meer ergonomisch verantwoord zijn geworden, het blijven stoelen en tafeltjes. ‘Je kunt ook meer variëren in het zitten zelf’, aldus een leraar. ‘Een zitbal in plaats van een stoel zou al helpen.’ Zit-sta-bureaus en tafels voor staand vergaderen winnen terrein in het bedrijfsleven. Ze maken het gemakkelijker afwisseling te organiseren in staand en zittend werken. Een oplossing voor scholen? En het kan altijd nóg beweeglijker. Zo is er de met TNO ontwikkelde Oxidesk, een hometrainer met werkblad, waarop je fietsend je werk doet. Of je lessen leert natuurlijk.
Joggen op de plaats zodra je een persoonsvorm hoort
Beweeg-vmbo
Van ruim 9 naar 4 uur per dag… het lijkt vooralsnog een wel erg ambitieuze doelstelling. Maar er komt beweging in het onderwijs. Zo wordt in Rijswijk nagedacht over het echt anders organiseren van de schooldag. In september start op het Stanislascollege een ‘beweeg-vmbo’. Leerlingen krijgen hier niet alleen meer sportlessen. Er wordt gewerkt aan een programma waarbij bewegend leren een belangrijke plek inneemt. ‘Rekensommen worden dan bijvoorbeeld gemaakt terwijl ze op de evenwichtsbalk zitten of hoofdsteden worden geleerd tijdens het trampoline-springen’, schrijft de Nationale OnderwijsGids.
Op basisschool Caleidoscoop in Almere werken leerkrachten al enkele jaren met werkvormen waarbij de leerlingen in beweging zijn. Els Zoete is leerkracht en regisseur van deze brede school, die in 2011 werd verkozen tot de sportiefste school van Nederland. ‘Die titel kregen we onder andere omdat we kinderen ook laten bewegen bij de zaakvakken en taal. Neem het ontleden: de leraar leest een zin voor. Zodra je de persoonsvorm hoort, ga je joggen op de plaats. Hoor je een zelfstandig naamwoord dan maak je een sprongetje.’
Tot slot: de school kan een belangrijke bijdrage leveren aan het halen van scherpere beweegnormen. Maar een rekensommetje leert dat de gemiddelde middelbare scholier buiten school ook nog zo'n 3,5 uur zit, hangt, passief is. Ouders zullen dus hun pubers dus wat vaker van de bank af moeten trekken als de gezondheid van hun kroost hen lief is.
Lees ook het uitgebreide artikel over basisschool Caleidoscoop in Almere: ‘Meer gym en propjes gooien in de klas’. Het SCP-rapport is hier te downloaden.
