Terwijl in Nederland rampen als het Heizeldrama en Hillsborough algemeen bekend zijn, kreeg de ramp in 2001 in Nederland nauwelijks meer aandacht dan een klein krantenartikel her en der. De stadionramp in Accra vond plaats tijdens een wedstrijd tussen de twee populairste ploegen van Ghana: Hearts of Oak uit Accra en Asante Kotoko uit Kumasi. Rivalen, zoals Ajax en Feyenoord. De veiligheidsmaatregelen waren die dag daarom al aangescherpt, een standaard procedure bij een wedstrijd als deze.
Wedstrijdverloop
Het volgepakte stadion is bevolkt door supporters van beide clubs. Ondanks de sportieve rivaliteit zitten zij op veel plekken gemoedelijk door elkaar. De sfeer is ontspannen; pas bij het betreden van de teams op het veld barst het lawaai van vooral honderden toeters los. De onderste rijen op de tribunes zijn nauwelijks bezet; hoge hekken met dikke tralies beletten een groot gedeelte van het zicht. Aan de bovenkant van het hek zitten grote punten, om supporters te beletten het veld te betreden.
Op het veld ontpopt zich een typisch Ghanese wedstrijd. Hard werken, fysiek spel en een hoog tempo, maar tactisch niet van een al te hoog niveau. Kotoko komt halverwege de tweede helft op voorsprong en naarmate de wedstrijd tegen z’n einde loopt, stijgt ook de spanning op de tribunes. Langzaam stromen de onderste rijen op de tribunes ook vol met zenuwachtige fans. Zelfs op het dak van de onderste ring staan of zitten inmiddels honderden fans.
Helaas voor de uitploeg is het Hearts of Oak die, diep in de tweede helft, tweemaal weet te scoren. Opnieuw ontploft het stadion, maar dit keer zijn het tweemaal de fans uit Accra die juichen. In de resterende laatste minuten verandert er niks meer aan de stand, en de wedstrijd wordt uitgespeeld zonder problemen. Direct na het laatste fluitsignaal slaat de sfeer echter om.
Tumult
Op de tweede ring van de korte zijde ontstaat tumult. Het is een mix van supporters die zich naar de uitgangen bewegen en boze supporters die met stoeltjes beginnen te gooien. Tegen wie de woede is gericht en naar wie de stoelen worden gegooid, is niet direct duidelijk. Het is vooral een teken van boosheid, onmacht en teleurstelling. Op videobeelden is te zien hoe fans lukraak stoeltjes naar beneden gooien, daarbij soms hun medefans rakend. Veel supporters besluiten een heenkomen te zoeken aan de andere kant van de tribune, wat de druk op de uitgangen daar vergroot.
Terwijl er tientallen politieagenten op het veld en de sintelbaan om het veld arriveren, lijken zij niet goed te weten hoe om te gaan met de situatie op de tribunes. Er wordt traangas geschoten richting de plekken waar de mensenmassa het grootst lijkt te zijn. Het zijn juist de plaatsen waar zich supporters bevinden die zijn weggelopen voor het tumult.
Waarom er traangas wordt gebruikt, is een groot raadsel. Er is namelijk geen sprake van een confrontatie tussen groepen supporters. Er wordt vooral met afgebroken stoeltjes gegooid richting het veld. Het blijkt vooral onkunde van de politie en hoe om te gaan met onrust op de tribunes. Van enig overleg bij de politieagenten lijkt geen sprake; losse groepjes agenten kijken vooral rustig om zich heen, zonder dat zij iets kunnen doen aan de onrust op de tribune. Toch wordt er om onduidelijke redenen traangas afgeschoten op de fans op de tweede ring.
Trechter
Supporters die zijn weggelopen van het tumult, krijgen juist de volle laag met traangas, terwijl de politie ook gebruik maakt van knalgranaten. Supporters proberen in paniek weg te komen via de drukke uitgangen van de tribunes. Met zeer pijnlijke en tranende ogen is dat een flinke opgave. Supporters volgen elkaar in paniek richting de nauwe uitgangen. Door de drukte en ogen vol traangas kan men niet goed zien waar men precies naartoe loopt. Er is maar één ding dat zij willen en dat is snel weg van het traangas.
Bij de uitgangen en op de trappen naar beneden, die werken als een enorme trechter, wordt het inmiddels zo druk, dat mensen klem komen te zitten in de nauwe uitgangen. Nieuwe supporters blijven komen vanaf de tribunes, vluchtend voor het traangas. Op videobeelden zijn vooral rondrennende fans op de tribunes te zien, waardoor het niet direct duidelijk is wat voor drama zich afspeelt rondom de uitgangen onder de tribunes.
De situatie blijkt bijna een standaard formule te zijn voor een zogeheten death trap, een dodelijke val. Teveel supporters proberen in paniek te vluchten via slechts enkele uitgangen, die bovendien veel te nauw en deels gesloten zijn. Door de grote mensenmassa komen honderden mensen in de verdrukking.
127 doden
Langzaam wordt duidelijk dat er zich in Accra een stadionramp heeft voltrokken met tientallen doden en gewonden. In de catacomben worden de lichamen geborgen, zonder dat er goed onderzoek wordt gedaan door medisch personeel. De medische kennis die op dat moment aanwezig is bij iedereen die zich in het stadion bevindt, laat te wensen over. Het weinige medische personeel dat wel aanwezig is geweest bij deze wedstrijd, schijnt vlak voor het eindsignaal al vertrokken te zijn.
Zwaargewonden en al overleden supporters worden door en soms zelfs op elkaar gelegd, voordat zij worden vervoerd naar verschillende ziekenhuizen. In een mortuarium krijgt een medewerker de schrik van zijn leven als een doodgewaande supporter opeens weer tekenen van leven geeft, nadat iemand op zijn hand is gaan staan. De supporter zal het drama uiteindelijk overleven. 127 andere supporters overleven het gedrang niet.
Woede
Een dag na de ramp is het terrein van het stadion afgesloten. Enkele auto’s, niet meer opgehaald door hun eigenaar, staan nog geparkeerd als stille getuigen van de ramp. Videobeelden tonen tientallen verloren schoenen rondom deels verwrongen hekken en betonnen traptreden, roodgekleurd door het bloed van tientallen fans.
Inmiddels is voor iedereen duidelijk dat er tientallen doden zijn gevallen. Er wordt direct gezocht naar een zondebok. Politie, de fans van Kotoko, de media, de minister van Sport: iedereen krijgt ervan langs. De fans weten het de dag na de ramp al zeker: het is vooral de schuld van de politie. Zij hebben de situatie totaal verkeerd ingeschat en hebben zonder dat er reden toe was, besloten tot het gebruik van traangas in een grote menigte. Natuurlijk is het stadion verouderd, is er weinig toezicht en zijn er weinig veiligheidsvoorschriften. En natuurlijk is het gedrag van de Kotoko-fans niet goed te praten. Maar ondanks het gooien met stoeltjes en voorwerpen na afloop zijn er nauwelijks mensen in gevaar. Echt gevaarlijk werd het pas nadat de politie besloot traangas te gebruiken.
Vergelijking met Hillsborough
Een vergelijking met de Hillsborough-ramp dient zich aan. Bij die ramp in 1989, in het stadion van Sheffield Wednesday, vielen 96 doden, nadat er door fouten veel te veel Liverpool-supporters in één vak terecht waren gekomen. De politie en in hun kielzog diverse politici en media, met name de tabloids, legden de schuld al snel bij de fans, die onder meer een hek zouden hebben geforceerd. Het leek, in de tijd dat er een enorm probleem met voetbalfans was in Engeland, de meest logische verklaring.
De politie had daar echter veel baat bij: na jarenlang onderzoek bleek vooral de politie zelf schuldig te zijn aan het grote aantal slachtoffers, door flink wat gemaakte fouten in het optreden rondom de wedstrijd. Hiervoor moest echter wel een jarenlange strijd worden gevoerd, mede dankzij het proberen in de doofpot te stoppen van de eigen fouten door de politie. Zover kwam het in Ghana gelukkig niet.
Al een dag na de stadionramp in Accra wordt de schuld bij de politie neergelegd. Hen wordt onder meer verweten meer met een wraakactie bezig te zijn tegen de supporters van Kotoko dan het regulieren van de mensenmassa. Bovendien hadden de agenten geen ervaring met crowd control, laat staan met een grote mensenmassa in een voetbalstadion. Uiteindelijk worden zes agenten, waaronder het hoofd van de politie, aangeklaagd voor doodslag op 127 personen. Na een twee jaar durend onderzoek worden zij echter niet schuldig verklaard.
Schokeffect
In Groot-Brittannië werd, in de nasleep van Hillsborough, de veiligheid van stadions onder de loep genomen. Het resulteerde in het verdwijnen van staanplaatsen op het hoogste niveau en het verwijderen van hekken. Een voorbeeld dat in de jaren daarna gevolgd werd in andere Europese landen. Zo niet in Ghana. Zij hadden hun ‘eigen Hillsborough’ nodig om überhaupt een discussie op gang te brengen over de veiligheid in en rondom de stadions.
De stadionramp in Accra bracht tevens geen schokeffect teweeg in Afrika, zoals wel met de Hillsborough-ramp gebeurde in Europa. Terwijl het drama in Accra al de vierde stadionramp binnen een maand tijd was in Afrika. Op 11 april dat jaar vinden 43 fans de dood in Ellis Park in Zuid-Afrika, op 29 april zijn er 14 doden te betreuren in DR Congo en op 6 mei vallen er één dode en 39 gewonden tijdens rellen bij een derby in Abidjan, Ivoorkust.
Nieuwe rampen
Na de stadionramp in Accra bleef de situatie in veel Afrikaanse landen zoals die ook daarvoor was. Dus verouderde stadions en slechte veiligheidsmaatregelen, waardoor veel te grote mensenmassa’s op tribunes terechtkomen die soms niet toereikend zijn. Of waarbij supporters in geval van nood niet snel weg kunnen komen. Door het verschil in (supporters)cultuur en veiligheidseisen, maar vooral door geldgebrek, verandert er in al die jaren veel te weinig.
Zo vindt in 2009 de interland Ivoorkust – Malawi plaats. In het stadion bevinden zich 50.000 supporters, terwijl er officieel slechts ruimte is voor 35.000. Nadat er paniek uitbreekt bij het instorten van een muur, denkt de politie het publiek te kunnen kalmeren met het afschieten van traangas in de mensenmassa. 22 supporters komen om in het gedrang.
In het Egyptische Port Said komen in 2012 74 fans om het leven. Weliswaar zijn deze toe te schrijven aan rellen die uitbreken tussen fans van Al-Masry en Al-Ahly, maar ook hier is er sprake van afgegrendelde hekken, waardoor supporters van Al-Ahly niet kunnen vluchten voor een overmacht aan fans van de thuisploeg. Ook hier vinden een aantal supporters de dood tijdens het gedrang. Dat de politie niet ingrijpt, hekken expres dichtlaat of juist openzet, zodat de fans elkaar kunnen treffen, heeft overigens een politieke achtergrond die zijn oorsprong vindt in de politieke revolutie van 2011, waarin de ultra’s van Al-Ahly de drijvende kracht zijn. In de nasleep van deze rellen vinden er bovendien nog eens tientallen mensen de dood na nieuwe rellen en worden er een aantal fans van Al-Masry ter dood veroordeeld.
In 2014 vinden elf mensen de dood in het Kwekwe Stadion in Zimbabwe na een religieuze dienst. Voor de 30.000 mensen die de dienst bijwonen, is slechts één uitgang beschikbaar. Ook hier is traangas van de politie wederom de grootste oorzaak, waardoor het gedrang bij de uitgang juist toeneemt.
Drie jaar later, in 2015, wordt er door de politie ook traangas afgeschoten in een grote mensenmassa buiten het stadion van het Egyptische Zamalek, nadat fans proberen het stadion binnen te dringen om een wedstrijd bij te wonen. Het resultaat: 20 doden, waarvan de meeste fans door verstikking om het leven komen.
Modernisatie
Uiteindelijk wordt het Accra Sports Stadium pas zes jaar na de stadionramp gemoderniseerd, in 2007. De breekbare stoeltjes worden vervangen, medische voorzieningen uitgebreid en uitgangen worden verbreed. De hekken verdwijnen en maken plaats voor glazen wanden, net zoals bij ijshockey. Bovendien wordt er ingezet op meer training voor agenten op het gebied van crowd control en worden uitgangen twintig minuten voor het einde al opengezet.
Het is een eerste stap naar een verbeterde veiligheidssituatie van de stadions in Ghana. Dat het stadion van Accra in 2017 opnieuw ter discussie staat, komt voornamelijk doordat er bij de verbouwing, tien jaar eerder, geen rekening is gehouden met de zoute zeelucht, waardoor corrosie is opgetreden en het stadion opnieuw in verval lijkt te raken. In 2020 is ook dit probleem aangepakt en lijkt er toch een eerste stap te zijn gezet in de veiligheid van Ghanese stadions. Nu de rest van Afrika nog.
