Interessant aan het terugblikken is dat je soms dingen kunt vergeten door de loop van de geschiedenis. Een goed voorbeeld hiervan is dat aanvankelijk Europese leiders de Amerikaanse inlichtingen niet op waarde hebben geschat, inlichtingen over een ophanden staand Russisch offensief.
Europese leiders wuifden dit weg als een vorm van alarmisme. Waarschijnlijk ging dit enerzijds hun voorstellingsvermogen te buiten, dat Rusland al haar economische belangen zou opofferen voor het bezetten van Oekraïne. Anderzijds lag ook de Irakoorlog en de Amerikaanse spionageschandalen hier vermoedelijk aan ten grondslag. In Europa heerste wantrouwen jegens de Amerikaanse inlichtingendiensten, die immers zelfs Angela Merkel zouden hebben afgeluisterd. Vandaar dat Macron als zelfverklaard ‘staatsman van de Europese Unie’ Poetin zelfs enkele dagen vóór de oorlog, nog sprak. Poetin beloofde destijds aan Macron dat Rusland niet van plan was om Oekraïne aan te vallen. Macron vertrouwde Poetin op zijn woord, terwijl in Oost-Europa en de Baltische landen en Polen in het bijzonder Macrons charmeoffensief naar Poetin als kinderlijk naïef werd beschouwd. Polen waarschuwt namelijk al sinds de jaren 90 voor toenemend Russisch nationalisme, imperialisme en historisch revanchisme en wilde daarom als eerste lid worden van de NAVO. In 1994 al. De voormalige woordvoerder van het Poolse parlement Radoslaw Sikorski stelt zelfs dat Vladimir Poetin in 2008 aan Polen voorstelde om Oekraïne samen met Polen op te delen. Poetin stelde bovendien dat Oekraïne geen bestaansrecht als staat had. Deze woorden dreunden in Warschau nog enkele dagen na en de Poolse regering verklaarde vervolgens tegen George Bush jr. dat ‘Poetin gek geworden was.’ Dit maakte de voormalige woordvoerder van het Poolse parlement vlak na de annexatie van de Krim bekend. De waarschuwing van Polen werden destijds (in 2008) als alarmisme bestempeld vanuit Brussel en Washington, omdat handel voorrang kreeg tegenover moralisme.
Vol ongeloof
Europese leiders waren op de dag van de invasie verbijsterd. Rusland was haar buurland Oekraïne binnengevallen. Een onafhankelijk land was zonder enige reden door haar buurland aangevallen. Toch werden Brussel en Washington in het verleden door hun Oost-Europese bondgenoten gewaarschuwd voor het Russische imperialisme en historisch revanchisme. Toch lijkt het me onwaarschijnlijk dat ze in Warschau, Tallinn of Riga rekening hielden met de grootste militaire operatie in Europa sinds D-day. Het heeft de veiligheidsorde die sinds 1991 Europa stabiliteit bood geëlimineerd. De nalatenschap van Angela Merkel kwam hierdoor ook in een ander daglicht te staan. De Duitse bondskanselier bepleitte voortdurend voor goede betrekkingen met Rusland, ondanks dat Rusland steeds meer autoritair handelde en zelfs haar buurlanden was binnengevallen. Sinds de annexatie van de Krim was Rusland de facto in oorlog met Oekraïne, maar desondanks liet Duitsland onder leiding van Angela Merkel Nord Stream 2 aanleggen. Door de Minskakkoorden hadden Frankrijk en Duitsland de oorlog in Oekraïne van 2014 tot 2021 voor de Europese Unie vrijwel gestabiliseerd. Deze Minskakkoorden beperkten weliswaar de vijandigheden, maar er ontstond wel een bevroren conflict; in de literatuur een frozen conflict genoemd. Frankrijk en Duitsland hadden Oekraïne in feite gedwongen haar handtekening te zetten onder het Minskakkoord, maar daarmee faciliteerden ze Rusland om de grenzen van Europa te verleggen en een deel van de Donbas de facto te bezetten. Rusland zag daarom de Duitse en Franse regeringsleiders als zwak en conflict vermijdend. Rusland werd met andere woorden geen strobreed in de weg gelegd om zich voor te bereiden op een groter militair conflict met Oekraïne. Want ook wapenleveranties aan Oekraïne vóór 24 februari 2022 waren uit den boze voor de meeste NAVO-landen. Door dit ontzag voor Rusland werd Moskou gesterkt in haar overtuiging dat ze met een schaalvergroting van de oorlog in Oekraïne weg zouden komen. Dit gevoel werd mijns inziens versterkt doordat de NAVO in feite met de staart tussen de benen uit Afghanistan vertrok én Rusland de NAVO als zwak beschouwde.
Maar de eerste dagen van de Russische oorlog in Oekraïne, had een enorme impact op vele Europeanen, waardoor er daadwerkelijk iets in gang werd gezet. Iets wat velen niet voor mogelijk hadden gehouden, gebeurde nu wel: Rusland werd uit het betalingssysteem SWIFT gegooid en Europese landen voerden steeds hardere sanctiemaatregelen in. Bovendien werd Oekraïne geleidelijk door het Westen met steeds meer en beter bewapend. Rusland verloor hierdoor rond de zomer haar momentum in de oorlog.
Oekraïne door de Russische imperialistische bril
Oekraïne zou volgens sommige deskundigen geen schijn van kans hebben om de Russische opmars te stuiten. Zelfs Washington ging mee in dit frame en bood Zelensky een escort aan om naar West-Europa te kunnen vluchten. Maar dat wees Zelensky rigoureus van de hand met zijn inmiddels legendarische woorden ´I need ammunition not a ride.´De geschiedenis wordt veelal geschreven door leiders. Veel politici zouden Oekraïne in de eerste dagen van de oorlog allang verlaten hebben, maar Zelensky is geen klassieke politicus, maar een leider. Hij was geen kantoormanager of econoom voordat hij gekozen werd als president van Oekraïne. Zelensky maakte juist geen onderdeel uit van de oligarchische elite die jarenlang de dienst uitmaakte. Deze komiek wilde de corrupte oligarchie aanpakken en hij ging geen uitdaging uit de weg. Dit was het eerste keerpunt in de oorlog. Zelensky was niet gevlucht, ondanks dat er moordpogingen op hem werden ondernomen door Russische speciale eenheden. Deze werden allen verijdeld. Maar lieten wel zien dat een regimechange het hoofddoel van Rusland was.
Jarenlang heeft het Westen Oekraïne bekeken vanuit de Russische imperialistische bril. Dit werd naarmate de oorlog vorderde steeds duidelijker. Het beeld van de ´Russische separatisten´ bleek ook niet geheel te kloppen en de verdeeldheid rondom de taalkwestie bleek schromelijk overdreven mede door de Russische desinformatie. Russisch sprekende Oekraïners gingen immers in maart in onder andere Kherson de straten op om het vertrek van de Russische bezetter te eisen. De zogenaamde volksrepublieken in Luhansk en Donetsk werden vooral in stand gehouden door de Russische geheime dienst en dit was zeker geen volksbeweging. Taal is namelijk geen indicatie voor politieke oriëntatie. Net zoals Schotland en Noord-Ierland allesbehalve pro-Brits zijn, ondanks dat ze dezelfde taal spreken.
Russisch naïef wensdenken
Waarom viel Rusland Oekraïne binnen met het idee daar slechts 72 uur voor nodig te hebben? Dit zal een van de vragen worden die het debat over Ruslands imperiale ambities in de voormalige Sovjetunie de komende jaren zal blijven domineren. Waarom ondernam Rusland een zeer gecompliceerde militaire operatie tegen een land dat twee keer zo groot is als Duitsland met zo’n beperkte inzet qua troepenmacht? Rusland bracht slechts 140 duizend militairen op de been, terwijl Oekraïne tenminste het dubbele hiertegenover kon zetten. Rusland sloot een langdurige oorlog uit en had daarom ook geen alternatieven achter de hand, mocht het eerste aanvalsplan mislukken. Ook wat betreft voedselvoorraden werd er geen rekening gehouden met een oorlog die langer dan 72 uur zou duren. Daarom plunderden de Russische militairen winkels in Oekraïne, omdat ze anders de invasie hadden moeten afbreken.
Hoe kan Rusland zo’n onjuiste inschatting hebben gemaakt? Een van de verklaringen hiervoor is het Russische wensdenken. Rusland lijkt echt gedacht te hebben dat er nauwelijks weerstand was in het Russisch sprekende deel van Oekraïne. Rusland verwachtte waarschijnlijk daadwerkelijk dat er mensen met Russische vlaggen het Russische leger zouden verwelkomen en dat een deel van de Oekraïense bevolking hier onverschillig op zou reageren. Rusland dacht dat de enige weerstand vanuit West-Oekraïne zou kunnen komen. Vanwege dit misplaatste vertrouwen in een Russische militaire overwinning en een pro-Russisch sentiment in Oekraïne (dat vrijwel afwezig was), hadden hooggeplaatste Russen uit de bestuurselite en vanuit het leger al hotels en restaurants gereserveerd om daar de overwinning te vieren, 72 uur na de afkondiging van de ‘speciale militaire operatie.’
Het lijkt er dus op dat Rusland én vooral Poetin daadwerkelijk in hun eigen propaganda zijn gaan geloven en dat dit mede ertoe heeft geleid dat Poetin besloot om over te gaan tot de ‘speciale militaire operatie.’ In 2014 had Rusland zonder slag of stoot de Krim kunnen annexeren en verwachtte Poetin én zijn ministers met hem dat nu ook weer te kunnen doen. Rusland had echter buiten de Oekraïense weerstand en het Pools-Baltische leiderschap in de Europese Unie gerekend. Rusland verwachtte een snelle overwinning, maar kreeg met ongekende weerstand te maken. Het Russisch wensdenken lijkt de achterliggende oorzaak te zijn voor het militaire én politieke fiasco van Rusland na één jaar oorlog.
Behoort de Ostpolitik tot de geschiedenisboeken?
Jarenlang heeft Duitsland een Ostpolitik gevoerd die voorkwam uit de school van het Realisme. Eigenlijk sinds Willy Brandts zijn excuses voor de Tweede Wereldoorlog maakte aan Polen in de jaren 70 is er sprake van deze Ostpolitik. Na de Koude Oorlog hield deze politiek in feite in dat Duitsland erkent dat Rusland in het oosten van Europa een machtsfactor is en dat ze daarom, ondanks de fundamentele verschillen de relaties met Moskou proberen te stabiliseren. Sinds de Russische invasie in Oekraïne lijkt Duitsland behoefte te hebben aan een heroriëntatie van haar buitenlandse politiek. Aangezien Rusland het Duitse vertrouwen heeft beschaamd.
De Ostpolitik ging vooral na de Koude Oorlog uit van een politiek die wederzijdse afhankelijkheid tussen Berlijn en Moskou bepleitte. Rusland was in feite afhankelijk van de inkomsten van gas en Duitsland was voor de gasleveranties vrijwel afhankelijk van Rusland. Maar Rusland draaide dat om: in Moskou dachten ze dat Duitslands steun aan Kyiv zeer beperkt was vanwege de gasbelangen van Berlijn. Dit gevoel werd bovendien versterkt door Macrons (naïeve) vertrouwen in Poetins belofte dat Rusland Oekraïne niet zou aanvallen. Poetin dacht dus met andere woorden dat hij net zoals in 2014 ermee weg zou komen. Bovendien sinds het vertrek van Merkel was er een machtsvacuüm in de Europese Unie ontstaan. Macron kon het gat dat Merkel achterliet niet opvullen, ondanks zijn pogingen.
Een heroriëntatie van geopolitiek
Wat er sinds de oorlog in Oekraïne is gebeurd, is dat de invloed van Centraal én Oost-Europa is toegenomen binnen de Europese Unie. Vooral het Pools-Baltische blok heeft veel meer invloed op de geopolitieke oriëntatie van de Europese Unie. Want met name Polen, de Baltische Landen en Finland hebben leiderschap getoond en zijn in het machtsvacuüm gesprongen. Dit komt voornamelijk ook doordat de Baltische Landen en Polen al jarenlang gewaarschuwd voor Ruslands imperialisme, terwijl West-Europese landen dit als alarmisme afdeden en handel voorop stelden. Polen stelde in 2008 bijvoorbeeld al dat Poetin ‘gek geworden was’ nadat Poetin voorstelde om Oekraïne met Polen op te delen. Helaas heeft onder andere Polen gelijk gekregen en daardoor lijkt de houding van Oost-Europa tegenover Rusland uiteindelijk dominant te zijn geworden. In tegenstelling tot bijvoorbeeld Nederland, besteedt Polen al jaren meer dan 2 procent van hun nationaal inkomen aan defensie. In West-Europa gingen handelsbelangen echter boven de veiligheidsbelangen, Oost-Europese landen laten echter zien dat veiligheidsbelangen nooit ten koste mogen gaan van de economische belangen.
Onze veiligheidsorde voorgoed veranderd
Sinds de invasie is in feite het veiligheidsgevoel van vele Europeanen aangetast en voornamelijk in Oost-Europa. Bijna wekelijks zien we wel quotes voorbijkomen waarin Moskou weer met kernwapens dreigt, hoewel dat vroeger ook gebeurde door Poetin, zien we inmiddels dat dit door de oorlog veel vaker de voorpagina’s haalt en in talkshows wordt besproken. De harde taal van Poetin en de oorlogsmisdaden van Moskou hebben ervoor gezorgd dat het veiligheidsgevoel van Europeanen is aangetast. Het heeft bovendien ertoe geleid dat Europeanen zich veel bewuster zijn van de dreiging vanuit Rusland nu deze voor de deur staat. 24 februari 2022 zal daarmee het Pearl Harbor van Europa kunnen worden.
Niet dat wij direct in conflict raken met Rusland, maar wel dat veiligheid, vrijheid en democratie geld kost en dat we daarnaast voorbereid moeten zijn om dit desnoods met militaire middelen te beschermen. Voorbereid zijn op oorlog is de beste manier om deze te voorkomen. Dit geldt zeker ook voor ons gezien de aankomende verkiezingen in de Verenigde Staten. In Washington neemt het draagvlak voor steun aan Oekraïne af, aangezien de Verenigde Staten het leeuwendeel van de wapens leveren. Daarom is het de taak van alle Europeanen samen om onze veiligheid serieus te nemen en dus ook meer in defensie te investeren en ook meer wapens te produceren. Rusland viel Oekraïne binnen omdat ze dachten dat de NAVO niks zou doen zoals in 2014. Juist Rusland haar gang laten gaan leidt meestal tot Russische provocatie, avonturisme en escalatie. De enige taal die Poetin en zijn opvolgers zullen begrijpen is die van duidelijke harde taal. Duidelijkheid en afschrikking, juist westerse angst voor confrontatie met Rusland leidt tot Russische escalatie. Ook nu het spannend wordt in Moldavië, is het van belang dat de NAVO én de Europese Unie een duidelijke rode lijn trekken: tot hier en niet verder. Alleen die taal begrijpen ze in Moskou. Sinds 24 februari kunnen economische belangen niet langer de voorkeur krijgen boven de Europese veiligheidsbelangen. 24 februari is daarmee het 11 september of zelfs het Pearl Harbor van de Europese gemeenschap (meer dan alleen de Europese Unie) geworden en vereist een geopolitieke heroriëntatie van de Europese Unie en de Europese bevolking. Want deze oorlog en de Russische nucleaire chantage kan nog jaren duren.
