Als ik de winkel binnenstap is het een aardig ogende, al wat oudere mevrouw die me vriendelijk goedendag zegt. Ik vertel haar het doel van mijn bezoek. Ze verwijst me naar haar man als zijnde de expert en deze komt onmiddellijk van zijn stoel op me af met een snelheid die ik achteraf pas kan verklaren: de man is één en al passie voor zijn vak en al wat er bij komt kijken en dat is heel wat want wat later, als ik mijn eerste vraag al lang gesteld heb, zijn we in ons gesprek al bij het universum aangekomen terwijl we toch echt bij de gitaar waren begonnen. Dit lijkt niet logisch maar is het toch wel. Leest u verder.
Hout dat huilt
De geschiedenis van elke gitaar begint bij de boomsoorten waaruit hij is opgebouwd. Voor de flamencogitaar is harder hout zoals cipres en fichte, geschikter. Voor de klassieke gitaar die zachter en warmer klinkt, gebruikt men zachtere houtsoorten, zoals ceder. De hardere houtsoorten maken dat het instrument verder draagt en scherper klinkt met in zijn uiterste vorm het effect van het ‘huilen van de gitaar’, waar de uit Granada afkomstige Federico García Lorca het over heeft in zijn beroemd geworden gedicht ‘La guitarra’. De juiste bouw van het instrument geeft het de geest waarvan het gedicht spreekt. Ik geef hier het gedicht integraal weer, in het Spaans als in het Nederlands, want net als de onderdelen te samen de gitaar vormen en het geluid ‘huilen’ veroorzaken, zo zijn de woorden van het gedicht de delen die door hun samengaan dit zelfde ‘huilen’ uitdrukken:
La guitarra
Empieza el llanto
de la guitarra.
Se rompen las copas
de la madrugada.
Empieza el llanto
de la guitarra.
Es inútil
callarla.
Es imposible
callarla.
Llora monótona
como llora el agua,
como llora el viento
sobre la nevada.
Es imposible
callarla.
Llora por cosas
lejanas.
Arena del Sur caliente
que pide camelias blancas.
Llora flecha sin blanco,
la tarde sin mañana,
Y el primer pájaro muerto
sobre la rama.
¡Oh guitarra !
Corazón malherido
Por cinco espadas.
In vertaling:
De gitaar
De klaagzang van de gitaar
vangt aan.
De glazen van het ochtendgloren
breken.
De klaagzang van de gitaar
breekt aan.
Het is zinloos
haar het zwijgen op te leggen.
Het is onmogelijk
haar het zwijgen op te leggen.
Ze huilt in monotone tonen
zoals het water huilt,
zoals de wind huilt
over de sneeuwvlakte.
Het is onmogelijk
haar het zwijgen op te leggen.
Ze huilt om verre
zaken.
Het Zand van het Zuiden
dat vraagt om witte camelia’s.
Ze huilt als een pijl
zonder doelwit,
als de middag zonder ochtend,
En als de eerste dode vogel
op de tak.
Oh, gitaar!
Door vijf degens
getroffen hart.
Hard hout dus dat gekenmerkt wordt door een samengeperste structuur; de jaarringen zijn dunner dan bij zachter hout waarbij de donkere, smallere lijntjes over de lengte van het voorblad van de gitaar de winterringen zijn waarin de boom minder is gegroeid en de lichtere, bredere lijntjes de zomerringen waarin de boom meer is gegroeid. Deze structuur maakt dat het geluid zich sneller naar voren en naar achteren verplaatst dan naar opzij dat bij hardere houtsoorten wordt versterkt en zo de scherpere klank geeft. Een groter klankgat versterkt dit effect omdat deze meer een accent doet leggen op de hogere snaren. Een wat grotere gitaar geeft hierbij nog wat meer volume en een door Germán gevonden toepassing doet het geluid dat naar binnen gaat direct naar buiten kaatsen: de conisch gevormde gitaar. De conische gitaar heeft een bredere achterzijde dan voorzijde en een bollopend achterblad.
Ook van belang bij het hout is de hoeveelheid edele metalen die er in zijn opgeslagen. Een boom neemt, net als de mens via zijn voedsel, allerlei edele metalen in zich op. Hoe meer er van die edele metalen in het hout zitten des te beter. Het maakt het geluid helderder (más cristalino), wat bij flamenco natuurlijk belangrijk is. Bomen uit een gebied waar veel van die edele metalen in de grond zitten zijn dan ook geschikter. Ook het klimaat van Granada draagt bij aan het ‘cristalizar’ van het hout en dus van het geluid, doordat er een groot verschil in temperatuur is tussen dag en nacht want door de hoge ligging is het er overdag heet en ’s nachts koud.
Germán is iemand die voortdurend de wereld en de mensen om hem heen observeert en bestudeert en daarvan leert. Zo is hij ook in zijn vak en vindt hij dingen uit die hem een betere gitaar doen ontwikkelen. Zo ook de volgende, belangrijke vinding welke bijdraagt aan het heldere geluid van de gitaar: het gaat over het vermengen in de lak van de gitaar van zéér fijn gemalen glas dat op een speciale manier op binnen- en buitenzijde van de gitaar wordt aangebracht. “Dit ‘kristalliseert’ het geluid nog meer doordat de luchtmoleculen, in beweging gebracht door de trillende snaar, sneller worden weggekaatst uit de klankkast de ruimte in”, legt hij uit.
Dit alles bij elkaar geeft dus die intense, scherpe klank van de flamencogitaar, waarbij er natuurlijk allerlei variaties zijn: van zeer ‘onrustige’, ‘nerveuze’ gitaren tot wat ‘kalmere’, ‘warmere’ gitaren, beide voor gitaristen van een ander, bijbehorend temperament. Het is dus dit geluid dat Federico Garcia Lorca in de eindzin van zijn gedicht, doet dichten: ‘Oh, gitaar! Door vijf degens getroffen hart’ en hij drukt in deze woorden ‘Duende’ uit, het Spaanse woord dat zoveel inhoudt als ‘magie’, of nauwkeuriger: het in diepe vervoering brengen van de toeschouwer in navolging van de zielsstaat van de uitvoerders, die dit in hun inspiratie aan de toeschouwer overdragen.
Universum
Het verhaal wordt steeds boeiender naarmate duidelijk wordt dat door de praktijk, door het door de eeuwen heen uitproberen, er een instrument is ontstaan dat puur logisch blijkt te zijn, te verklaren vanuit de wetten van de fysica. We komen in ons gesprek steeds meer te spreken over louter het verschijnsel ‘geluid’. Gitaarbouw blijkt wiskunde en natuurkunde te zijn met theorieën over geluid dat immers niets anders is dan als golven bewegende luchtmoleculen die zich gedragen volgens fysische wetten. Zo komen we, met een paar tussenstapjes, op het geluid van de ‘big bang’ dat door wetenschappers zou zijn waargenomen en op band opgenomen, op het gedrag van golven veroorzaakt door een boot in een Amsterdamse gracht, geobserveerd en verklaard door een Nederlandse geleerde, de verschijnselen magnetisme en elektriciteit waardoor de hele wereld verklaard zou kunnen worden tot een verhaal dat de fantasie zeer prikkelt: uit een oude aarden pot zou het geluid hoorbaar zijn gemaakt van gesprekken in het Aramees. De pot was ten tijde van Jezus Christus in Israël gedraaid toen het nog helemaal stil was (‘geen enkele herrie, alleen wat vogeltjes’, zegt Germán). De gesprekken zouden door de pot, met dezelfde procédé’s als bij grammofoonplaten, tijdens het draaien, in de pot zijn vastgelegd (met de daarbij horende vogeltjes). De wetenschappers genoten van het analyseren van de Aramese gesprekken (en het zingen van de vogeltjes), zoals ik heb genoten van het heldere verhaal van Germán en ik ben blij het ‘huilen van de gitaar’ te hebben verklaard en heb zo eveneens één van de geheimen van de flamenco ontsluierd…
