Hij was een Tunesische straathandelaar. Hoogopgeleid, maar zonder de mogelijkheid om een baan te vinden die aansloot bij zijn capaciteiten. Mohamed Bouazizi stak zichzelf uit protest in brand, werd symbool van de Arabische Lente en de mondiale demonstraties in 2011. Aldus Time Magazine.
Het was de eerste keer dat ik sinds de Tsjechoslowaak Jan Palach (waarover straks meer) zag wat voor aandacht zo'n wonderlijk actie kreeg. Maar de afgelopen twee jaar zijn er talloze voorbeelden zelfverbrandingen door de media geregistreerd. Frankrijk, Italië en Griekenland. Zelfverbranding is een hot issue, een fenomeen dat eigenlijk geen fenomeen zou moeten zijn.
Vorige week werd in Nepal een dieptepunt bereikt. Een Tibetaan overgoot zich met benzine en stak zichzelf in brand. De honderdste zelfverbranding van een Tibetaan sinds februari 2009 (van wie er 83 de dood vonden). Zij maken hiermee naar eigen zeggen een politiek statement tegen de Chinese overheersing.
En nu dus ook in Bulgarije. Er werd geprotesteerd tegen de staat van het land en besluitvorming van de regering. Zowel in Veliko Tarnovo als de badplaats Varna gingen de demonstraties gepaard met een Bulgaar die overging tot publiekelijke zelfverbranding.
Katalysator
Dat de Bulgaarse regering deze week is gevallen, moeten we echter niet toeschrijven aan het feit dat mensen zichzelf in brand hebben gestoken. Dergelijke acties zouden een katalysator voor protesten kunnen zijn, demonstranten de moed en de kracht geven om voor hun medemens op te komen. Maar in feite is het een wanhoopsdaad en zijn mensen die dit doen aantoonbaar psychisch gestoord. Die constatering is bij één van Bulgaarse zelfverbranders ook vastgelegd, zo schreef persbureau AFP.
Two men also reportedly set themselves on fire, one of whom – who was mentally ill – has died and the other was in hospital with 80-percent burns.
Ad Kerkhof, suïcidepreventiehoogleraar aan de VU, geeft aan dat zelfverbranding onder meer kan voortkomen uit radeloosheid, uit verzet of uit wraak. "Suïcide is de laatste vorm van autonomie, van zelfcontrole en zelfbescherming. Zo voelt dat althans voor mensen. Tibetaanse monniken willen aangeven hoe slecht ze worden behandeld, het is een teken voor de samenleving dat ze zelf over hun leven willen beslissen."
Maar ook volgens Kerkhof zijn er voorbeelden van mensen die door zelfverbranding toevallig op een voetstuk zijn geplaatst. "Kijk bijvoorbeeld naar Griekenland. Een sterk verarmde man stak zichzelf in brand en werd een nationale held. Daarna bleek hij echter in een depressieve waan te verkeren; hij was niet eens arm."
"Evenals bij mensen die ten onrechte denken dat ze ongeneeslijk ziek zijn, kan suïcide voortkomen uit een waanachtige voorstelling van zaken.”
Traditie
Kerkhof noemt zelfverbranding van weduwen in India van oudsher een ‘cultureel-religieuze traditie'. Maar inmiddels spelen politieke en economische motieven een belangrijke rol wanneer zelfverbranding als een publieke aanklacht wordt voltrokken. Maar dan nog is het volgens Kekhof toeval wanneer dit leidt tot heldendom en zelfs ‘man het jaar’.
"Het is niet zo dat mensen als Palach en Bouazizi een symbool voor een generatie moeten zijn, omdat ze zich op zo'n manier van een bepaald juk ontdoen."
De wrede vraag is daarnaast ook in hoeverre navolging enig effect heeft (voor zover je dat zo kunt noemen). Jan Palach stak zichzelf op 16 januari 1969 in brand omdat hij zijn land Tsjechoslowakije na de Praagse Lente weer bezet werd. Hij werd een landelijke held, meer dan tweehonderdduizend man herdacht hem en op de dag van zijn begrafenis was er een minuut stilte. Maar: daarna staken nog tien personen zichzelf in brand om te protesteren tegen het stalinistische regime.
Martelaar
Misschien heeft elk land behoefte aan zo'n martelaar. Vandaar dat we de naam van Bouazizi en Palach nog weten, en dat Djamal Chaab in Frankrijk 'bekend' werd. Maar weten we de namen van de mensen die zichzelf daarna (of daarvoor) voor de goede zaak in brand hebben gestoken of op andere wijze een zelfmoordpoging hebben gedaan? Zou De Volkskrant ook een bericht aan de Tibetaanse monniken hebben gewijd als iemand zich voor de 87ste in plaats van de honderdste keer met benzine heeft overgoten?
“Er is soms gewoon sprake van toeval wanneer iemand die zich in brand steekt uitgroeit tot een nationale held. Mensen moeten zich ook met de persoon en diens ‘vermeende’ motieven kunnen identificeren én er moet sprake zijn van massale verontwaardiging waarin de wanhoopsdaad van deze ene persoon kan uitgroeien tot een symbolische daad."
Dat een Franse psycholoog zelfverbranding onlangs dan ook omschreef als een vorm van 'onbaatzuchtige zelfmoord' is dus nogal vreemd. Moet altruïsme leiden tot suïcidale solidariteit? En sinds wanneer zijn wraak, wanhoop en politieke statements zulke onbaatzuchtige motieven?
Luister gewoon naar Prof. dr. Ad Kerkhof, die tot slot nog wil aangeven dat iemand altijd nog bij 113 terecht kan.
"Zelfverbranding, ik adviseer het niet te doen. Omdat het pijn doet."
