Het is een locatie, een Russische roman waardig. Lege sneeuwvlakten, een verlaten stationnetje en daarnaast een datsja die betere tijden heeft gekend. Na het doorkruizen van de Abcouder toendra’s bereik ik verkleumd deze voormalige conciërgerie. De deur wordt opengemaakt door een tengere gestalte. ‘Overigens was hij een opmerkelijk knappe jongeman, langer dan gemiddeld, slank en goedgebouwd, met mooie donkere ogen en donkerblond haar.’ Zo omschrijft de Russische schrijver Dostojevski het hoofdpersonage in zijn meesterwerk Misdaad en straf. En dat komt aardig overeen met het uiterlijk van Joris Smit, de acteur die de hoofdpersonage uit de roman (de gesjeesde student Raskolnikov) gaat vertolken bij het Noord Nederlands Toneel (NNT).
De Groninger (31) is met Misdaad en straf toe aan alweer zijn veertiende productie bij het NNT. Hierna stapt hij over naar het Haagse Nationale Toneel. Door de pers en collega’s wordt hij als de nieuwe jeune premier in acteursland bestempeld, zeg maar de opvolger van Jacob Derwig en Fedja van Huêt. Nationale Toneel-opperstalmeester Theu Boermans roemt Joris om zijn ‘donkere kanten’.
Woekeraar
Maar voorafgaand aan die Haagse avonturen zet Smit zijn tanden in de rol van Rodion Raskolnikov, de tweevoudige bijlmoordenaar uit Sint Petersburg die decennia later Nietzsche tot zijn Übermensch-theorie zou inspireren. Uit geldnood vermoordt Raskolnikov een woekeraarster – in zijn ogen een overbodig onderkruipsel dat het niet verdient te leven – en een toevallige getuige. Na lange ondervragingen door inspecteur Porfiri komt hij tot inkeer, bekent en zit zijn straf uit in Siberië. Schuld en boete.
http://www.youtube.com/watch?v=briDT2kNMps
Joris Smit is net terug uit Sint Petersburg, waar hij acht dagen de voetsporen van Raskolnikov heeft gevolgd. ‘Nee, ik ben geen Daniel Day-Lewis, die in zijn method-acting helemaal wil opgaan in zijn rol,’ lacht Smit. ‘Ik heb niet zonder winterjas in het koude Sint Petersburg rondgelopen. Maar het was wel fascinerend om de plekken te zien waar Rodion Raskolnikov zijn bijlmoord heeft gepleegd, waar hij zijn magere buit verstopt. Veel locaties zijn er nog. Ik was benieuwd hoe de imposante architectuur van die stad op de mensen inwerkt. Ik merkte hoe de inwoners nors en vrij bot kunnen zijn, en dat combineren met een heel verfijnde Russische cultuur. Een mooie ontdekking, al zijn acht dagen natuurlijk veel te kort.’
In zijn voorbereiding heeft hij ook nog geprobeerd te praten met iemand die een moord met voorbedachten rade heeft gepleegd. Dat is uiteindelijk niet gelukt. Nonchalant: ‘Niet nodig voor mijn rol. Ik had er kleine trekjes aan willen ontlenen. Uiteindelijk moet ik het zelf doen. Moet ik me voorstellen hoe ik zou reageren in Raskolnikovs situatie, of mijn geweten zou opspelen.’
Patjepeeër
‘Raskolnikov is een rationele jongeman, die in zijn kop worstelt met het feit dat hij overal armoede om zich heen ziet. Zijn zus verkoopt zich aan een patjepeeër zodat ze Rodions studie kan betalen. Hij wil haar redden van een gedoemd huwelijk. En dan komt hij het jonge hoertje Sonja tegen, dat werkt om de drankrekening van haar goklustige vader te betalen. Rodion wil mensen redden, niet iemand doden, hoogstens het principe van hebzucht vernietigen. Dat maakt Raskolnikov tot een mens, geen psychopaat. We kunnen zijn beweegredenen goed volgen, hij probeert een daad te stellen, zijn principes te verdedigen, met durf en lef iets te veranderen in het leven. Dat kan ik wel bij mezelf oproepen.’
Regisseur Ola Malafaani heeft in samenwerking met Bas Heijne en anderen het verhaal van Dostojevski geactualiseerd. Smit: ‘Toch zijn ze heel trouw gebleven aan het origineel. In de eerste toneelversie duurde het stuk 12 uur. Dat werd dus schrappen, schrappen, schrappen. Af en toe bloedt mijn hart. Vlijmscherpe dialogen tussen Raskolnikov en de rechercheur zijn gesneuveld. En aan het eind vertellen we het verhaal vooral in beelden. Dan spreken we de toeschouwer aan op gevoel en hart. Dat doet pijn, want deze jongen wil gehoord worden, gezien worden.’
Hij bekent omdat hij erkenning van zijn misdaad wil
Al in die tijd een drang naar 5 minutes of fame? ‘Absoluut. Raskolnikov vergelijkt zichzelf met Napoleon. Je hebt mensen die dienen tot voortplanting en buitengewone mensen die de plicht hebben om bloed te vergieten voor een hoger doel. Speciale mensen die maar eens in de honderdduizend jaar voorbij komen, zegt Raskolnikov. Europa heeft veel aan Napoleon te danken, dus moeten we hem die veldslagen vergeven. Rodion vindt zichzelf ook zo buitengewoon. Als hij terugkeert op de plaats delict en al het bloed is verdwenen, het behang vervangen, dan flipt hij daar behoorlijk van. Alsof hij van de aardbodem is verdwenen, alsof het niet uitmaakt dat hij leeft.
Het is een van de redenen waarom hij bekent: erkenning van zijn misdaad. Naast de opluchting om zijn daad eindelijk te kunnen opbiechten, om op zoek te gaan naar verlossing. Raskolnikovs drang naar erkenning herken ik wel. Als toneelspeler sta je in een schouwburg: totale vergankelijkheid. Vreselijk. Maar ook het mooiste wat er is. Je bouwt iets op samen met de toeschouwer. Eenmalig. Op het moment dat het voor je neus gebeurt, daarna is het weg.’
Met een bijlslag hakt Raskolnikov zich een weg in de wereld. Komt Joris Smit nog in actie voor een betere wereld? ‘De generatie van mijn vader kwam eerder in beweging, hij heeft nog in Dennendal de verouderde zwakzinnigenzorg bestreden. Mijn generatie mist die verbondenheid, staat behoorlijk alleen. We weten niet waar me moeten beginnen. Daarom speel ik toneel. Als mijn spel iets teweegbrengt bij slechts 1 persoon, dan heb ik mijn doel bereikt. Ik zal het nooit kunnen weten, maar daar wil ik het wel voor doen.’
Misdaad en straf, www.nnt.nl, tournee t/m 7 mei
Bron: De Persdienst
