Natuurlijk begint een Zomergasten-aflevering over technologie met een scène uit The Matrix. Marleen Stikker laat presentatrice Janine Abbring en haar kijkers de beroemde scène met de rode pil en de blauwe pil zien. Neem de rode pil en je krijgt de rauwe, pijnlijke, relevante waarheid te horen. Neem de blauwe pil en je blijft zalig onwetend: je hebt geen idee wat, wie of waar je bent, maar daardoor heb je wel minder zorgen.
Marleen Stikker wil de kijkers van Zomergasten de rode pil voorschotelen.
In wat voor wereld leven we écht, wat hebben we laten gebeuren door de digitalisering te omarmen, wat zijn de gevolgen van ons dagelijkse ge-Facebook-en-ge-Google en hoe ziet de toekomst eruit? Als iemand daar iets intelligents over kan zeggen is het deze Zomergast, die in de vroege jaren 90 al bezig was met internet-ondernemen en zich al net zo lang bezig houdt met het kruispunt van kunst, wetenschap en technologie.
En dat doet ze dan ook. Een greep uit haar bijdragen in een zeldzaam inhoudelijke aflevering van Zomergasten.
Een dodelijk dilemma
Stel je voor, je bent de bestuurder van een op hol geslagen tram. Recht voor je op het spoor staan vijf hulpeloze mensen, die je zult overrijden als je niet wisselt naar een ander spoor. Maar op dat andere spoor staat ook een man te werken. Wat doe je? Laat je de tram gewoon doordenderen, waardoor er vijf mensen overlijden? Of neem jij actief de beslissing om van spoor te wisselen en die andere man dood te rijden?
Zomaar een klassiek ethisch dilemma dat Marleen Stikker meenam naar Zomergasten. Ze liet het aan de kijkers zien in de vorm van een komische verbeelding uit de populaire Netflix-serie The Good Place. Daarin bespreken de hoofdpersonen samen dit zogenoemde ’trolley-dilemma’, waarna ze ineens op magische wijze zélf in die tram zitten en de beslissing direct moeten nemen.
Wat moet je met de zelfrijdende auto?
Het fragment is komisch, tragisch en filosofisch – maar onze Zomergast van vanavond geeft ons niet de tijd om er langzaam over na te denken. Direct past ze het voorbeeld van de tram toe op een concreet technologisch dilemma uit onze eigen tijd: de zelfrijdende auto. Want stel je voor dat bedrijven als Tesla en Google daadwerkelijk op grote schaal met zulke auto’s komen… Dan moeten die auto’s weten wat ze moeten doen in ethische dilemma’s als dat van de losgeslagen tram. Wie rijdt de Tesla dood als-ie in een noodgeval moet kiezen tussen de linker- of de rechtervoetganger?
Op die vraag bestaat geen goed antwoord, zegt Marleen Stikker. En toch moet je die waarden in de software gaan schrijven als je zelfrijdende auto’s creëert. Het is een sprekend voorbeeld van een situatie waarin je een mens die een morele beslissing neemt vervangt door geautomatiseerde, geprogrammeerde besluitvorming. Maar met welke filosofie, met welke normen en waarden moet je de zelfrijdende auto indoctrineren in de fabriek? Wie het weet mag het zeggen… Volgens de Zomergast is dit maar een van de vele redenen waarom de zelfrijdende auto een heel raar idee is dat we niet moeten willen.
De anekdote hierboven is symptomatisch voor het niveau van de aflevering van Zomergasten waarin Marleen Stikker aanschoof. Het is intelligente filosofische analyse, maar wel op zo’n manier dat de Netflix-generatie het leuk vindt. Het gaat over toekomst en technologie, maar wel met de nodige inhoudelijke analyse én in begrijpelijke taal. Urenlang weet de Zomergast een constant niveau te bewaren, een constante relevantie aan te dragen en constant voor variatie te zorgen zonder de rode draad te verliezen.
Zeldzaam goede televisie
Wie met aandacht naar deze aflevering keek, besefte met terugwerkende kracht: dit soort tv heb ik heel lange tijd gemist. Hier zit iemand op televisie die alle tijd krijgt om haar aantoonbare expertise en ervaring om te zetten in een leerzame en informatieve avond over het nu-en-straks van óns leven, ónze wereld. Interviewer Janine Abbring besefte dat ook: zij zat haar gast niet in de weg met onnodige onderbrekingen, luisterde net zo geboeid als de kijkers naar Marleen Stikker en haalde door haar enthousiaste en geïnteresseerde houding het beste uit de Zomergast. Misschien geholpen door gedeelde roots (Groningen) en gedeelde interessen (als eindredacteur van Zondag met Lubach weet Abbring het een en ander over Facebook en privacy).
Een goede beslissing van Janine Abbring was om het logische en obligate blokje over het persoonlijk leven van de Zomergast kort te houden. Niet dat Marleen Stikker geen interessante jeugd heeft gehad. Ze is de dochter van een bekende academica die bekende levenspartners had (waarbij niet elke relatie over rozen ging: Stikker heeft door haar moeder ‘alle vormen van therapie meegemaakt’). En van een kunstenaar-wetenschapper, dankzij wie de kijkers een fragment over M.C. Escher voorgeschoteld kregen: ‘Ik zweef tussen de wiskunde en de kunst.’ Van deze vader leerde Marleen het woord ‘agnostisch’ – de mogelijkheid om je oordeel uit te stellen en nieuwsgierig door de wereld te blijven gaan.
Alles is bespreekbaar
Deze nieuwsgierigheid van de Zomergast zorgt ervoor dat, hoe interessant het persoonlijk leven van Marleen Stikker ook moge zijn, haar meningen nóg interessanter zijn. Daarom is de kijker blij als het na de minuutjes over haar jeugd en dochters toch al snel weer over inhoud gaat. Over Uber en AirBnB bijvoorbeeld, en de vraag of er goede alternatieven voor zijn. Over de burgemeester van Barcelona, die een politiek ‘old boys network’ doorbrak en vervolgens zorgde dat haar stad een vooruitstrevende agenda kreeg op het gebied van digitalisering. Over de vraag hoe we in deze tijd weer een vruchtbare maatschappelijke dialoog kunnen voeren. Over altruïsme in de natuur, als tegengif tegen het recht van de sterkste. Over de kunstenares die zichzelf liet injecteren met paardenbloed om de mogelijkheden en moeilijkheden van bio-engineering bespreekbaar te maken. Over kindarbeiders in de textielindustrie, ver weg uit ons blikveld.
Met Zomergast Marleen Stikker kun je overal over praten. En dat is dan ook haar missie in deze aflevering. Marleen Stikker is slimmer dan de meesten van ons, maar nooit geeft ze ons het gevoel dat we niet mee kunnen praten of niet mee kunnen komen. Ergens aan het eind zegt ze dat ze wil vechten tegen de ‘mystificatie’: het idee dat technologie te ingewikkeld is voor de gewone mensen. Dat ze het toch niet snappen, en alles dus maar moeten laten gebeuren. Daar hebben we niets aan, zegt de internetpionier. Het idee van onze onwetendheid wordt in stand gehouden door partijen die daar belangen bij hebben. En dat moet stoppen – technologie gaat over de toekomst van ons allemaal, en dus moeten we er samen over na blijven denken.
Intussen zijn we drie uur verder en is er zoveel gezegd, besproken en geponeerd dat deze aflevering van Zomergasten een terugkijk-episode zal blijken te zijn. Een waarvan je er af en toe nog eens een halfuurtje terugkijkt, omdat jouw aandacht tijdens de live-uitzending even verslapte, en die van Marleen en Janine niet.
Hopelijk horen we nog veel van Marleen Stikker, en strikt Janine Abbring nog veel van dit soort gasten.
Over de auteur:
Alain Verheij is theoloog en schrijver van een boek over de Bijbel. Hij zet ieder jaar snelle recensies van Zomergasten op Blendle/Cafeyn.
