Tranen liepen regisseur Frans Weisz over de wangen toen hij weer geconfronteerd werd met een scène uit ’Bij Nader Inzien’. Hij bekeek zijn populaire film met sterrencast niet meer sinds deze in 1991 als dramareeks op televisie werd uitgezonden; Weisz won er een Gouden Kalf mee. ‘Ik hou ontzettend van dit werk, maar als ik het opnieuw ga zien, bedenk ik me ieder moment hoe het beter had gekund.’
Weisz warmt in Filmhuis Lumen in Delft een groep van circa twintig mensen op voor de openingsactiviteit van La Scuola, ’academie voor levenskunst’. De deelnemers staat een marathonvoorstelling te wachten van zijn zesdelige serie.
Genadeloos
Bij Nader Inzien’ is gebaseerd op het gelijknamige boek van J.J. Voskuil. Het gaat over de vriendschap tussen zes studenten Nederlands in het naoorlogse Amsterdam. Een van hen schrijft er tien jaar later een genadeloos gedetailleerde roman over. Zijn overlijden brengt de vrienden weer samen en ze nemen elkaar nog eenmaal pijnlijk de maat.
Op basketbalschoenen en in sweater met capuchon zegt Weisz dat ’kunst’ voor hem een leeg begrip is. ‘Net als ’houden van’. Wat is dat precies, wanneer hou je van iemand?’ Het is volgens hem even ongrijpbaar als scheppingskracht. ‘Creativiteit doe je niet. Het overkomt je.’
Creativiteit raakt aan religie, vindt Weisz, want als er iets goddelijk is, dan is het wel dit verschijnsel. Als een vonk die overslaat. Die vonk, die ook bij vriendschappen kan overslaan, is de rode draad van deze dag. Uit de discussies tussen de vertoning van ’Bij Nader Inzien’ door, blijkt dat een echte vriend iets heeft wat onbenoembaar is.
Illusies
‘We gebruikten elkaar om volwassen te worden, maar vriendschap?’ In de kleine filmzaal is het muisstil. Op het doek spreekt een bittere Maarten Koning, de hoofdpersoon in de dramareeks. ‘We zagen onszelf als een sekte, een literair elitekorps. De kamer van David waar we altijd samenkwamen, was de logeerkamer van onze illusies.’ Voordat Koning zelfmoord pleegt, schrijft hij ieder van zijn studievrienden een persoonlijke brief. In iedere aflevering opent een vriend zijn of haar brief en blikt veertig jaar terug. Deze constructie toont zes perspectieven op dezelfde herinneringen.
Dit artikel lees je gratis. Wil je me helpen verder te werken aan mijn onderzoek naar zingeving en kwaliteitsartikelen hierover? Doneer dan onderaan een bedrag naar keus.
Tijdens een van de onderbrekingen vertelt deelneemster Paulien Stoffer buiten op het terras waarom ze zich aanmeldde bij La Scuola. De academie organiseert workshops en debatten waarin levensvragen centraal staan. Kunst en cultuur dienen als inspiratiebron. Daarnaast is de ontmoeting en verbinding met andere deelnemers belangrijk. ‘De thema’s doen me wat. Ik dacht al na over de inhoud van mijn leven en wat ik voor anderen wil betekenen.’ Stoffer komt uit het onderwijs en werkt inmiddels zelfstandig als adviseur. Ze was benieuwd of ze de zit vandaag zou volhouden. Het gaat goed. ‘De serie heeft een prachtig, universeel thema. Het verhaal doet aan mijn eigen leven denken, roept herinneringen op.’ En de verbinding met anderen? ‘Dat de reeks iets in me losmaakt, is voldoende.’
Levenskunst
Initiatiefnemers van La Scuola Ria en Erik Pool lieten zich voor hun ’academie’ inspireren door het werk ’Over levenskunst’ van filosoof Joep Dohmen. ‘We dachten: hé, dit boek gaat over ons’, zegt Ria Pool. ‘Wij waren ook bezig met bewust leven en elkaar daarop bevragen.’
Pool heeft een coachingspraktijk en merkt dat de problemen die zij met haar cliënten bespreekt vaak te maken hebben met levenshouding. In de individuele samenleving die Nederland is, hoopt ze met La Scuola bewustwording en nieuwsgierigheid naar de ander op te wekken.
Ook acteur en schrijver Rik Launspach, de jonge Maarten Koning in ’Bij Nader Inzien’ is aanwezig. Of hij denkt dat vriendschap bestaat, vraagt een deelnemer hem in de lunchpauze. ‘Mondjesmaat. Verwachtingen zijn het grootste probleem, die heb ik dus niet zo veel.’
Launspach zit op een plastic stoel in het parkje achter het filmhuis. Op traptreden voor hem eten de deelnemers hun belegde broodjes. ‘Maarten Koning had een eisenpakket binnen vriendschap en raakte teleurgesteld. Auteur Voskuil trok zich net als Koning terug en was een leven bezig deze emotie te verwerken. Dat deed hij niet spectaculair maar door de tijd, in centimeters.’
Echte vrienden
Van Launspachs verscheen zijn debuutroman en inmiddels bestseller ’1953’. De boekverfilming ’De Storm’ ging inmiddels in première. In zijn roman, over loyaliteit en verraad tijdens de watersnoodramp, is volgens hem niemand trouw aan elkaar. ‘Voskuil liet vriendschap door de tijd uit elkaar vallen, ik door een dijkdoorbraak. In nood leer je je vrienden kennen.’ Launspach woont op een terp in Overijssel en weet nog zo net niet wie hij bij een dijkdoorbraak onderdak zou bieden. ‘Het liefst iedereen, maar als het gaat om het delen van de laatste aardappel, denk ik dat 90 procent afvalt.’
Van een echte vriend kan Launspach veel hebben. Dat blijkt als hij vertelt over zijn beste vriend die hij met zijn vriendin Jip Wijngaarden in bed aantrof, collega-acteur in ’Bij Nader Inzien’. Ze werkten met vrienden samen in een theatercollectief en Launspach zag de première van ’Antonius en Cleopatra’, waarin hij en Wijngaarden de hoofdrollen hadden, niet meer zitten. Het vriendencollectief deed een moreel appèl waaraan hij gehoor gaf. Hij speelde toch. ‘Maar ik nam op Voskuiliaanse wijze wraak’, grijnst Launspach. ‘Ik nam de subsidie mee naar een volgend theatergezelschap.’ Toen ook zijn beste vriend werd bedrogen, had hij met hem te doen. Na langere tijd vonden ze elkaar weer. ‘Datgene wat er tussen ons was, verdween niet. Met hem deel ik die laatste aardappel.’
Vriendschap opzeggen
Launspach vraagt de groep of Maarten Koning het bij aanvang van de vriendschap niet direct anders had moeten aanpakken. ‘Dat zou ik Voskuil nog willen vragen’, zegt hij. Iemand reageert dat de vonk er wel of niet is tussen twee mensen. ‘Toentertijd stond vriendschap gelijk aan een liefdesrelatie’, meent Launspach. ‘Je kon haar opzeggen en dat gebeurt ook in de serie. Tegenwoordig bel je gewoon niet meer.’ Erik Pool van La Scuola: ‘Dat komt wellicht omdat we aan de ander de vriendschap niet meer verklaren. Gaat het niet om onvoorwaardelijkheid?’ Instemmend gemompel en ’het is net als in de liefde’.
Dat vriendschap zich net als liefde niet laat dwingen, illustreert Rik Launspach opnieuw. Hij was graag bevriend gebleven met Porgy Franssen en Geert Lageveen, twee van de zes studievrienden uit ’Bij Nader Inzien’. Na de première van de serie nodigde hij hen en andere tegenspelers ieder jaar uit voor een boottochtje. In Amsterdam voeren ze dan langs herkenningspunten uit de serie. ‘Het is twee jaar gelukt. Daarna belden steeds meer mensen af. Ik lijk eigenlijk op Maarten Koning, net zo’n romanticus.’
Wees jezelf
Deelnemer Robbert vertelt al een jaar bezig te zijn met ’Het bureau’. De zevendelige romancyclus van Voskuil is voor hem de reden om vandaag vijf uur film te komen kijken. De gebeurtenissen die 5000 pagina’s beslaan en waarin Maarten Koning ook figureert, zijn hem vertrouwd. ‘Koning heeft het beste met zijn collega’s voor en toch weet hij vijanden te maken. Het verhaal heeft voor mij een relativerende boodschap: je kunt maar beter jezelf zijn.’ Ook zelf verloor hij studievrienden uit het oog toen hij van Delft naar Amsterdam verhuisde. Hij heeft moeite dat te erkennen. ‘Ik denk dat het aan mezelf ligt, maar ’Bij Nader Inzien’ relativeert dit gevoel. Het is goed zo.’ Verder heeft hij niets met La Scuola. ‘Het neigt naar spiritualiteit.’ Ook de collectiviteit spreekt hem niet aan. ‘Iedereen heeft zijn eigen visie op het leven. Dat hoef ik niet met vreemden te delen.’ Toch herkent hij ‘de vonk’ uit zijn fotografiecarrière. ‘Het moment dat je iets waarneemt om vast te leggen en denkt: dát is het.’
Aan het eind van de middag in de laatste aflevering concludeert studievriend David, een rol van Willem Nijholt: ‘Maarten miste het meest van ons allen het talent om door te leven. Zijn roman ging over de onmogelijkheid van vriendschap, een menselijk tekort. Misschien is dat boek wel een grafsteen met als opschrift: hier rust onze vriendschap.’
‘Geweldig’, vond Paulien Stoffer de filmmarathon. Ze heeft geprobeerd in iedere hoofdpersoon een aspect van zichzelf te ontdekken. Ze zal zeker vaker deelnemen aan activiteiten van La Scuola. ‘Ik ga zelf ook bijdragen aan dit initiatief. Met hart en handen aan de slag.’
Tien jaar later zeggen initiatiefnemers van La Scuola Erik en Ria Pool tevreden terug te blikken. Ze organiseerden na de filmmarathon nog verschillende activiteiten als workshops, diners en vakanties. Zo’n drieduizend mensen haakten aan. ‘Het werd de vrijplaats voor levensvragen en zingeving die ons voor ogen stond’, aldus Erik Pool. ‘We laten ons niet meer door morele autoriteiten vertellen hoe we moeten leven’, vertelt Ria Pool Meeuwsen. ‘maar we hebben dat leven wel zelf vorm te geven. En dat is een hele kluif.’
Meer lezen over zingeving? Klik hier
Een vorige versie van dit artikel is eerder gepubliceerd in dagblad Trouw.
