Bijna elk weekend haalt de Braziliaanse president Jair Messias Bolsonaro de pers als hij weer eens zonder mondkapje hoestend een menigte induikt. Overwegend witte mensen van boven de 40 die een eind bedingen aan de lockdown die de meeste gouverneurs van de deelstaten hebben ingesteld en die een militaire interventie eisen. Weg met het congres, met het Hooggerechtshof, weg met links, niet te vergeten.
Elke keer wordt er gespeculeerd over de mogelijkheid van een coup: waar staat het leger, blijft de democratie in Brazilië overeind? Maar als er één ding is dat Bolsonaro van een ander tot de ander illuster populistisch leider, wijlen Hugo Chávez Frías van Venezuela, onderscheidt is het wel de steun van het leger. Chávez had het leger in zijn zak. Bolsonaro lijkt door het Braziliaanse leger te worden gedoogd. De militairen spreken sussende woorden als de president het weer eens te bont maakt. Op social media als Facebook duiken van tijd tot tijd spotprenten op van de president al koningin Elizabeth van het Verenigd Koninkrijk. Bolsonaro’s rol is niet meer dan een decoratieve. De werkelijke baas is volgens regeringswatchers generaal Walter Braga Netto, die sinds 1 april stafchef van de regering is.
Waarom gedraagt Bolsonaro zich als een recalcitrante puber in een tijd dat het coronavirus de hele wereld in zijn greep heeft en veel leiders garen spinnen bij de crisis door te doen wat van hen verwacht wordt: leiderschap tonen.
De verklaring is volgens politieke wetenschappers als de gezaghebbende Oliver Stuenkel van de Fundação Getúlio Vargas (Stichting Getúlio Vargas, FGV) dat hij zijn meest radicale achterban wil vasthouden: de mensen die met heimwee terugkijken naar de militaire dictatuur van 1964 tot en met 1985.
Een aantal van hen gelooft ook nog eens dat de aarde plat is, een groot aantal is volgeling van een van de vele Pinkstergemeenten in Brazilië. Die hebben een belangrijke rol gespeeld bij de verkiezing van Bolsonaro tot president in oktober 2018.
Rood lint
Op de social media spreken tegenstanders van de president hun ontsteltenis uit over een aanhangster van Bolsonaro, Deise Oppitz, een society bekendheid, die een idee heeft: iedereen die thuis wil blijven om niet besmet te worden hangt een rood lint aan de deur. Rood, de kleur van de linkse Arbeiderspartij, die Bolsonaro en zijn aanhangers zo diep verachten. Binnenblijven is voor communisten. Mensen met een rood lint kunnen geen aanspraak maken op gezondsheidszorg als ze besmet raken, zo oppert mevrouw Oppitz.
Oliver Stuenkel gelooft absoluut niet dat Bolsonaro maar lukraak een beetje gek doet. Alles is tot in de puntjes georganiseerd en overdacht. “Hij wil dat de media er overstuur van raken. Iemand in het Planaltopaleis (de ambtswoning van de Braziliaanse president, WU) houdt een Excel-sheet bij met dagelijkse provocaties om het debat te domineren”, schrijft Stuenkel op 20 april 2020 op Twitter. Daarmee voorkomt Bolsonaro dat een debat over de strategie tegen de verspreiding van het coronavirus in de media domineert. Hij zelf domineert de media. En als de economie ten gevolge van de coronacrisis diep in een dip duikt, kan hij altijd zeggen dat het zijn schuld niet is. Hij wil tenslotte dat de mensen naar hun werk blijven gaan.
Het virus, dat in andere landen de mensen achter hun regering verenigde en de populariteit van veel regeringsleiders deed stijgen, vergroot in Brazilië de verdeeldheid alleen maar, en president Bolsonaro, wiens populariteit niet noemenswaardig stijgt of zakt (ongeveer 30%), houdt dit graag in stand.
Een kleine overheid
Als er één president is wie de coronacrisis echt niet uit kwam, is het Jair Bolsonaro wel. Een van de belangrijkste redenen voor bijvoorbeeld het economische establishment om voor de excentrieke ex-kapitein van het leger te kiezen was diens belofte om de economie uit het slop te trekken met een uitgesproken rechts beleid: bezuinigen op overheidsuitgaven, vereenvoudiging van fiscale regelgeving om investeerders aan te trekken, privatisering van staatsondernemingen. Een kleine overheid, dat is het absolute dogma van Chicago-boy Paulo Guedes, de minister van economie, op wie het bedrijfsleven zijn hoop had gevestigd.
In Bolsonaro’s eerste ambtsjaar groeide de Braziliaanse economie met een schamele 1,1 procent, de verwachtingen voor een hoger percentage in 2020 waren hooggespannen. Nu denken het Internationale Monetaire Fonds en de Wereldbank dat de Braziliaanse economie ten gevolge van de coronacrisis zal krimpen met tenminste vijf procent.
Minister Guedes’ beleid kan in de prullenmand en hij verdwijnt ook steeds meer uit beeld. Een kleine overheid is onmogelijk in deze crisissituatie, waarin regeringen de portemonnee trekken om de minst draagkrachtigen financieel te steunen en te helpen voorkomen dat bedrijven omvallen. Brazilië verstrekt onder andere een nood-basisinkomen van een dikke 100 euro per maand aan de economisch zwaksten, circa een derde van de beroepsbevolking.
Massagraven
Intussen begint in de Braziliaanse ziekenhuizen de situatie nijpend te worden. Het ergst is het in de deelstaat Amazonas in het noordwesten, waar het aantal ziekenhuisbedden per miljoen inwoners tot de laagste van het land behoort. De kerkhoven zijn er vol en de autoriteiten zijn overgegaan tot het graven van massagraven om de overleden coronapatiënten ter aarde te bestellen. Dagelijks stijgt het aantal officieel geregistreerde besmettingen in Brazilië met twee- tot drieduizend en vallen er enkele honderden doden te betreuren. Onderzoekers vermoeden dat de reële getallen een tienvoud hiervan kunnen zijn.
Grote zorgen zijn er over de favelas, waar mensen in armoede leven, dicht op elkaar. Afstand houden is een utopie. Veel mensen leven van een handeltje op straat. De opbrengst wordt dagelijks omgezet in eten. Een dag niet werken is dus een dag niet eten. Binnen blijven en thuis werken is voor deze mensen meestal geen optie. Ik schreef voor het blad Oneworld een verhaal over hoe de favelabewoners zelf alles in het werk stellen om de mensen in staat te stellen thuis te blijven. Er wordt voedsel uitgedeeld en de meest noodzakelijke toiletbenodigdheden en schoonmaakmiddelen. Zeep! Voor velen een luxeproduct, maar o zo essentieel om besmetting te voorkomen. Om nog maar te zwijgen van handgel.
Het provocerende gedrag van Bolsonaro heeft helaas gevolgen, ook in de favelas: mensen gaan toch weer meer naar buiten. De president zegt immers dat mensen niet thuis moeten blijven zitten, omdat de economie daaronder lijdt. De grote vraag is dan ook of in Brazilië de situatie zo nijpend wordt als in Noord-Italië of New York. De curve beweegt zich op het moment dat ik dit schrijf, 22 april, op het niveau van Iran, maar kan nog afbuigen voordat ze het niveau van Italië of de Verenigde Staten bereikt.
Weetjes
– Paraisópolis, een van de grootste en bekendste sloppenwijken van Brazilië’s grootste stad São Paulo, heeft zelf artsen en verpleegkundigen ingeschakeld om de bevolking bij te staan.
– Fiocruz, een vooraanstaand instituut voor medisch onderzoek in Brazilië, is door de Wereld Gezondheids Organisatie aangemerkt als referentiepunt in de Amerika’s. Het instituut levert zijn bijdrage in de wereldwijde zoektocht naar medicijnen en vaccins tegen het coronavirus.
– Een van Brazilië’s problemen met het coronavirus is dat het een van de landen is waar het minst wordt getest. Minister van gezondheidszorg Nelson Teich wil op korte termijn een kleine 50 miljoen tests aanschaffen om een beter beeld te krijgen van de besmettingsgraad in het land. Brazilië heeft circa 217 miljoen inwoners.
– De Braziliaanse minister van buitenlandse zaken Ernesto Araújo heeft in zijn blog gezegd dat de maatregelen tegen verspreiding van het coronavirus een communistisch complot zijn, uitgelokt door de Wereld Gezondheids Organisatie. Hij noemt het dan ook het comunavirus. Araújo behoort tot Bolsonaro’s meest trouwe ministers.
