Firma Wilhelm Haller onvindbaar
U kent het misschien wel. Een puzzel die u steeds weer een tijdje weglegt omdat u vastloopt. Zo bezit ik al enkele jaren een fotokopie van een brief uit 2009. Daarin een vraag aan het archief in Schwäbisches Hall over een transactie in het interbellum. Er arriveerde in 1939 een aantal wagonladingen met buffelhoorn en andere grondstoffen bij Dutch Button Works in Aalten. Voor de knopen productie. Restanten van een boedelveiling van de Firma Wilhelm Haller. Een verzoek om nadere informatie vanuit Aalten liep dood. De afgelopen jaren heb ik vervolgens herhaaldelijk het Internet doorgespit. Zonder een doorbraak. Het is verbazend hoeveel knopenfabrieken er ooit waren. In Nederland hebben we ook gezien dat het er heel veel waren. Hier een fragment uit de bewuste brief (2009):
Onlangs maar weer eens geprobeerd:
Dit was het ontkennende antwoord: In Schwäbisch Hall lässt sich weder ein Wilhelm Haller nachweisen noch existierte 1928 oder 1932 oder 1938 hier eine Knopffabrik (weder diesen noch eines anderen Namens). Ohne exakte Angaben zum Ort, an dem die Firma ansässig war, ist eine Suche leider nicht möglich. Mit freundlichen Grüßen, Dr. Andreas Maisch, Stadtarchiv Schwäbisch Hall, Am Markt 5, 74523 Schwäbisch Hall, 0791 751429
En nog eens:
Dear Sirs,many thanks for your E-Mail. Unfortunately I didn’t find a person who could give me informations about the button factory Wilhelm Haller. I will Keep my fingers crossed for you that you will find somebody, With best regards, Mrs. Andrea Bäuml, Deutsches Knopfmuseum Bärnau, info@deutsches-knopfmuseum.de , https://www.deutsches-knopfmuseum.de
Een andere insteek
Een initiatief van KRO-NCRV Pointer gaf weer nieuw elan. Daarbij een inventarisatie (database) van vastgoed dat tijdens de Tweede Wereldoorlog onder omstandighedenden van dwang is verkocht. Daarover heb ik zelf een voorbeeld van een tweetal panden in mijn woonwijk gepubliceerd. Ik realiseerde mij dat de ‘knopen’veiling in Duitsland ook wel eens gelieerd zou kunnen zijn aan dwangverkoop.
Frank Bajohr
Toen stuitte ik op The Beneficiaries of “Aryanization”: Hamburg as a Case Study van Prof.dr.Frank Bajohr . Een Hoogleraar die ook met het NIOD samenwerkte. Ik stuurde hem deze vraag:
Sehr verehrter Prof.Bajohr, In Ihre publication* lese Ich über zwangsverkäufe in der NS-Epoche, aber auch ueber reimbursement of the full fair price to the Jewish owner. Schon einige Jahre suche umsonst nach Fa.Willem Haller (Anhang) Ist hier vielleicht die verbindung??? Sie nennen: Z 14281/14292 (Fa. Wilhelm Haller).
Reactie
Sehr geehrter Herr Taco te Gussinklo,
Sie hatten ja schon herausgefunden, dass es sich bei der Firma Wilhelm Haller nicht um jene Knopffabrik gehandelt hat, nach der Sie ursprünglich gefragt hatten. Ich habe hier in München nicht mehr alle meine Unterlagen meiner früheren Forschungen (ich hatte die Arbeit damals in Hamburg geschrieben) und kann zu diesem Fall nur folgendes sagen: Grundsätzlich handelte es sich bei allen Verkäufen nach 1933, an denen ein jüdischer Eigentümer und ein nichtjüdischer Erwerber beteiligt waren, um Zwangsverkäufe, die unter dem Druck der politischen Verhältnisse standen, auch wenn im Einzelfall kein unmittelbarer Zwang auf den jüdischen Eigentümer ausgeübt wurde. Dies gilt auch für den Fall Haller, in dem der nichtjüdische Erwerber sogar jenseits der Legalität vorging und dem jüdischen Eigentümer Außenstände von dessen Firma überließ, ohne sie im Kaufvertrag aufzuführen.
Der Fall zeigte, dass die nichtjüdischen Erwerber durchaus über Handlungsmöglichkeiten verfügten, den jüdischen Eigentümern entgegenzukommen und halbwegs angemessene Kaufpreise zu zahlen. Manche taten dies auch – viele andere allerdings nicht, die lieber ihren persönlichen Vorteil einstrichen und die Notlage der jüdischen Eigentümer ausnutzten. Mit herzlichen Grüßen , Frank Bajohr,
Oftewel
Slechts een klein aantal kopers ging een (gevaarlijke) stap verder en nam maatregelen, die illegaal geacht werden volgens de nationaal-socialistische wetgeving. Zo lieten ze voor de joodse eigenaar zaken buiten het contract. Eén koper smokkelde zelfs persoonlijk Zwitserse horloges en gouden kettingen naar Amsterdam en zorgde ervoor dat de bedragen die de werkelijke waarde van het bedrijf vertegenwoordigden in het buitenland in een koffer aan de joodse eigenaar werden uitbetaald. Dergelijke acties waren niet alleen vrij riskant voor de koper, maar geven aan hoe morele principes in het geding waren. Personen die de traditionele principes van ethiek hoog wilden houden en niet wilden profiteren van de ellende van anderen – dat wil zeggen die hun fatsoen wilden behouden- moesten crimineel handelen en de bestaande wetten overtreden. Dit morele dilemma van goedwillende kopers toont de onderliggende amoraliteit van de Arisering zelf.
Reflectie
De enige firma Wilhelm Haller uit het Interbellum die ik tot op heden heb kunnen vinden, is een tabaksimporteur uit Hamburg. Een bedrijf met Joodse wortels. Een firma die zeker onder druk al tamelijk vroeg in de dertiger jaren is ontbonden. Een voormalige knopenfabriek Wilhelm Haller in Duitsland is tot op heden niet gevonden. Maar…. heeft misschien ook nooit bestaan? Informatie van diverse Duitse bronnen wekt die suggestie. Trouwens, er werkten heel veel joodse mensen in de Knopenindustrie.Dat weet ik ook heel zeker van de Dutch Button Works uit de Achterhoek. Is die naam ‘Wilhelm Haller’ een dekmantel geweest voor een transactie in 1938-1939. Een transactie die volgens de Nazi wetten verboden was. Een teloorgang van een Duitse knopenfabriek met Joodse eigenaren? Documentatie (transportbrieven) over de bewuste transactie heb ik nog niet kunnen vinden. Het transport bestond uit meerdere wagons met buffelhoorn en rondellen, (grondvormen voor knopen) allemaal voor de knopenproductie en is in Nederland afgeleverd. Of de hier afgebeelde foto dat transport betreft, betwijfel ik. Het kan ook nog zijn dat de opsteller van de brief zich (70 jaar na dato!) gewoon vergist heeft met de naam Wilhelm Haller, maar de betreffende persoon kennende lijkt mij dat sterk. Het blijft een hypothese, maar ik houd het op een dekmantel.
