De Duitse trendwatcher Matthias Horx noemt het met de nodige spot ‘de moeder aller post-corona-vragen’: Zullen er ooit weer cruiseschepen met drieduizend passagiers naar Venetië varen? Het is zijns inziens hoogst onwaarschijnlijk. Horx hoopt vurig dat de balkonconcerten van Italianen in lockdown de komende jaren in ons collectief geheugen zullen nagalmen en nog lang ons handelen zullen bepalen. Als de ‘hedonistische mobiliteit’ desondanks weer als vanouds wordt opgetuigd, varen we volgens de trendwatcher richting ‘een toekomst die de naam toekomst niet mag dragen’.
Horx werkte in zijn zogenoemde Zukunftshaus aan de Weense stadsrand aan het bemoedigende boekje Die Zukunft nach Corona. De huidige crisis leidt onherroepelijk tot een breuk met het verleden, stelt Horx. ‘De ingrijpende boodschap van het virus is dat de menselijke beschaving te dichtbevolkt, te snel en te oververhit is geworden. Ze raast te rap in een richting waar geen toekomst is.’ De mens zal zichzelf opnieuw moeten uitvinden. ‘Deze crisis heeft in de kern iets emancipatoirs. Ze leidt tot actie, tot een mindshift.’
De abrupte pauze in de dagelijkse routine van filerijden en kantoorvergaderingen noopt ons tot nadenken over de wijze waarop we onze levens willen inrichten, zo schrijft de Duitse trendwatcher in zijn comfortabele villa; en zo leest recensent dezes aan een tafeltje naast een pauzerende fietskoerier die de geïmplodeerde toerismebranche inruilde voor het karige bestaan van freelance maaltijdbezorger.
De ene pauze is de andere niet, weet ook Horx. Desalniettemin zullen we naar zijn overtuiging ondanks de rouw om de corona-doden over enkele jaren vaststellen dat we sterker uit deze crisis zijn gekomen, deels doordat we in coronatijd hebben ontdekt zowel individueel als collectief over een enorme veerkracht te beschikken.
Geld genoeg
Duizend kilometer verderop ziet econoom Paul De Grauwe deze veerkracht ook. De hoogleraar economie aan de prestigieuze London School of Economics (LSE) komt in zijn interessante corona-editie van De limieten van de markt in ieder geval tot één geruststelling. De oplopende staatsschuld door het stutten van het bedrijfsleven geeft zijns inziens de komende jaren geen problemen. De rente waarop de overheid leent, is immers laag. Bovendien is de Nederlandse schuld klein in vergelijking met die van andere landen.
Daar passen echter wel twee kanttekeningen bij, schrijft De Grauwe. Als over tien jaar de rente op de staatsschuld is opgelopen, zullen de opvolgers van Mark Rutte en Wopke Hoekstra haast onvermijdelijk moeten besluiten tot harde bezuinigingen of flinke belastingverhogingen. Bovendien is dan opnieuw de vraag hoe solidair landen als Nederland willen zijn met Spanje, Italië en andere EU-landen met torenhoge schulden.
Ernstiger op de korte termijn – economen zijn als geen ander in staat de glimlach van je gezicht te beitelen – is volgens De Grauwe het effect van corona op het broze evenwicht tussen overheid en bedrijfsleven. Als ondernemers in de nabije toekomst nog steeds financiële steun behoeven, valt te vrezen dat de overheid aanvragers gaat toetsen op hun levensvatbaarheid. Níet doen, waarschuwt de Vlaamse econoom van liberale huize.
Het 25 jaar geleden ten grave gedragen industriebeleid leerde hem dat de overheid nimmer objectief kan bepalen of een bedrijf in de toekomst rendabel is. Dat de coronasteun deels gaat naar al langer zwalkende ondernemers, neemt hij voor lief: ‘Later, als de pandemie voorbij is, zal de markt de triage doorvoeren en de niet-levensvatbare ondernemingen van de levensvatbare scheiden.’
Sociale ongelijkheid
Belangrijker nog, waarschuwt De Grauwe: als regeringen zich teveel door het virus in beslag laten nemen, gaat dat ten koste van de aandacht voor de twee grootste maatschappelijke vraagstukken: de groeiende inkomensongelijkheid en de uitputting van ons leefklimaat. Deze twee kwesties brengen het huidige, democratisch begrensde kapitalisme aan het wankelen. Met name de onrust over de wassende rijkdom van de elite leidt tot politiek populisme, wat leidt tot een autoritaire overheid en een eroderende democratie, waarschuwt De Grauwe.
Het is alleen goed nieuws voor de enkeling die verlangt naar een muur om Nederland, waarna het tot DDR kan worden omgedoopt. Ieder ander zal volgens hem moeten nadenken over oplossingen. Hij pleit voor hogere belastingen voor de allerrijksten en het doorberekenen van de milieukosten aan de bedrijven die deze door hun vervuilende productie genereren. Als de winnaars van de globalisering willen voorkomen dat het huidige marktsysteem omver wordt geworpen, zullen ze een groter portie van hun rijkdom met de verliezers moeten delen, adviseert De Grauwe.
Nieuw kapitalisme
Vijfduizend kilometer van Leuven, waar de Vlaamse econoom in coronatijd verblijft, denkt Rebecca Henderson na over hervorming van het kapitalisme. De Amerikaanse hoogleraar economie aan het al even prestigieuze Harvard leefde naar eigen zeggen lange tijd een dubbelleven. Enerzijds was er Rebecca, die het liefst met haar zoon lange trektochten door de bossen maakte. Anderzijds was er prof. dr. Henderson, die ondernemingen tegen toptarieven adviseerde ‘hoe ze nóg meer geld konden verdienen’ met te weinig oog voor mens en milieu.
De ommekeer kwam toen haar broer, een milieujournalist, haar wees op de wetenschap achter de klimaatverandering. Sindsdien doceert ze Reimagining Capitalism, een collegereeks die na een aarzelend begin inmiddels door eenderde van alle Harvard-studenten wordt gevolgd, vertelt ze in haar inspirerende boek Een nieuw kapitalisme voor een wereld in verwarring.
Duurzaam
Henderson duidt exact de eerste stap tot de reformatie van het kapitalisme: drie jaar geleden, 16 januari 2018, de dag waarop BlackRock-topman Larry Fink alle bedrijven opriep voortaan maatschappelijke doelen, waaronder met name duurzaamheid, te verkiezen boven winstmaximalisatie. Het belang van de brief van ’s werelds grootste vermogensbeheerder, met een geïnvesteerd vermogen van 6,6 biljoen euro (een duizelingwekkend bedrag met élf nullen) en onder andere relatief veel Apple-aandelen, kan volgens haar nauwelijks worden overschat: ‘Het staat gelijk aan Maarten Luther die zijn vijfennegentig stellingen op de deur van de slotkerk van Wittenburg spijkert.’
De dag waarop miljardair Larry Fink zijn brief op de kapitalistische kerk spijkerde
Voordat we Larry Fink uitroepen tot de reformator van de 21ste eeuw, moet worden gemeld dat Luther zijn aanklacht tegen de uitwassen van het katholicisme waarschijnlijk nooit op de kerkdeur heeft gespijkerd; dat het te denken geeft dat één enkele vermogensbeheerder zoveel internationale macht heeft; en dat Fink eerst een persoonlijk vermogen van één miljard euro vergaarde voor hij tot zijn nieuwe, altruïstische inzicht kwam.
Dat gezegd hebbende: Henderson geeft in haar boek aansprekende voorbeelden van bedrijven in transitie. Wel onderschrijft zij het standpunt van haar collega De Grauwe dat sociale ongelijkheid en milieuvervuiling zulke grote systeemproblemen zijn dat bedrijven in deze kwesties niet zonder de straffe hand van de overheid kunnen. Juist als bedrijfsleven en overheid elkaar scherp houden, verdringt generositeit uiteindelijk de hebzucht, verwacht Henderson.
Gloedvol
Wie de neiging tot ‘zou dat nou’ kan onderdrukken, beleeft aan de drie goed geschreven boeken veel plezier. ‘Voorspellen is bijzonder moeilijk, vooral als het de toekomst betreft,’ citeert De Grauwe de Deense fysicus Niels Bohr.
De recensent van dienst vult deze waarheid graag aan met een andere: Zeg me hoe je drie jaar geleden dacht en ik vertel je hoe je over de toekomst denkt. Het is haast onvermijdelijk dat de auteurs zich in hun vooruitzichten laten begrenzen door hun politieke opvattingen. De zee aan economisch nieuws, ‘de leugens, grove leugens en statistieken’, is een mer à boire waaruit eenieder naar believen de kristallen zeeft die het beste in zijn/haar glazen bol passen.
Niels Bohr: Voorspellen is bijzonder moeilijk, vooral als het de toekomst betreft
De drie boeken bieden voor elk wat wils. Horx leent in zijn vlot geschreven boekje een schouder aan allen die bemoediging behoeven; Henderson inspireert in haar gloedvolle pleidooi onder andere ondernemers die nadenken over de maatschappelijke rol van bedrijven; en De Grauwe deelt in het genuanceerdste en daarom beste boek interessante inzichten in de economie in tijden van corona.
Opnieuw beginnen
Het leven dat de vermaarde John Maynard Keynes in 1930 voor de 21ste eeuw voorspelde, een goed leven van werkweken van hooguit tien uur en volop ruimte voor de bevrediging van immateriële, emotionele en spirituele, behoeften, is voor veruit de meeste mensen nog steeds een verre droom.
We hebben, schrijft De Grauwe in zijn slotbetoog, geen andere keuze dan elke dag opnieuw te beginnen, in navolging van de immer een rotsblok de berg op duwende Sisyphos: ‘Het is de enige manier om zin te geven aan het bestaan. Als we niet tot actie overgaan, zullen onze kleinkinderen ons niet vergeven dat we niets ondernomen hebben om hen te redden. Dat op zich is voldoende motivering om te blijven doorgaan.’
– Matthias Horx: Die Zukunft nach Corona – Wie eine Krise die Gesellschaft, unser Denken und unser Handeln verändert. Econ Verlag; 144 pagina’s; € 16,99
– Paul De Grauwe: De limieten van de markt – De slinger tussen overheid en kapitalisme – Nieuwe editie na corona. Lannoo; 280 pagina’s; € 22,99
– Rebecca Henderson: Een nieuw kapitalisme voor een wereld in verwarring. Business Contact; 352 pagina’s; € 29,99
