In Joods Nederland worden de herdenkingsinitiatieven weleens als misplaatst verdriet beschouwd, omdat Nederland procentueel het hoogst heeft gescoord als het gaat om de deportatie van de Joodse burgers. Dat heeft geleid tot een kentering eind jaren negentig in het geloof dat Nederland alleen maar in het verzet actief zou zijn geweest.
De vernietiging van de Joodse gemeenschap is verheven tot een wetenschap en educatieve projecten om bewustwording van de onmenselijke factor in een moorddadig nazi-systeem te bevorderen en vooroordelen die leiden tot antisemitisme weg te nemen.
Naar verluidt zijn in Groningen de meeste publicaties verschenen, waarin Joodse geschiedenis en de Holocaust een rol speelt. Daar is onlangs een nieuw werk aan toegevoegd van de Stichting Stolpersteine Schilderswijk.
De stichting werkt vanaf 2014 aan het denkbeeldig terugbrengen van de Joodse wijkgeest door 263 struikelstenen met de namen van de vermoorde Groningers die er leefden te laten leggen. Ook verzetsstrijders worden daarin betrokken, zoals Casper Antonius Naber die bang was te zullen doorslaan als hij zou worden gemarteld en zelfmoord pleegde, en Bernard Lambertus Nienhuis die bij zijn woning werd doodgeschoten, omdat hij de naam van zijn commandant niet wilde verraden.
De stichting heeft nog 64 struikelstenen te gaan om het streefgetal te bereiken. Daarnaast wil zij nog een monument oprichten voor de acht mensen die vermoedelijk door een vergissing van de Engelsen tijdens een bombardement op het Jozef Israëlplein zijn gedood.
De steentjes komen extra tot leven in het lijvige boek ‘Sprekende stenen’ dat de stichting heeft uitgebracht en de levensverhalen van de slachtoffers zijn opgetekend. ‘Sprekende stenen’ vertelt de verhalen achter de ‘Stolpersteine’. Over mensen met dromen en idealen, verhalen over huwelijken en geboortes, over het oprichten van bedrijven en verhuizen naar nieuwe woon- en werkomgevingen.
‘Daarbij wordt duidelijk dat vrijwel alle aspecten van de Tweede Wereldoorlog op microniveau binnen de grenzen van de wijk terug te vinden zijn: vluchtelingen, problematiek, collaboratie en verzet, het doorgaan van het dagelijkse leven, ‘Arbeidseinsatz, Jodenvervolging, onderduiken, een vergissingsbombardement, zware gevechten bij de bevrijding Dat geeft het boek een extra dimensie. Het is een beschrijving van de oorlog op een heel concreet niveau,’ aldus de schrijvers.
De Stichting Stolpersteine Schilderswijk nam het initiatief nadat de struikelstenen als project van de Duitse kunstenaar Gunter Demnig werden gesignaleerd in Berlijn. Het idee werd mee teruggenomen naar Groningen, waar het gehoor vond bij de wijkbewoners.
Matteke Winkel stak spontaan haar vinger omhoog toen de vraag werd gesteld wie als voorzitter wilde fungeren. Als historica met een Joodse achtergrond voelde zij zich al snel betrokken bij het project dat voor haar en haar bestuursleden een levenswerk is geworden. Zij had toen geen idee waar zij aan begon. Mede door haar toedoen werden vele families uit binnen- en buitenland weer samenbracht en stilgestaan bij de slachtoffers van naziterreur. Financieel werd het project mogelijk gemaakt door giften.
Eén van de vragen die in het boek wordt beantwoord is waarom de steentjes op straat liggen en niet zijn aangebracht in de muren van de woonhuizen. Het bleek dat een groot aantal van de huiseigenaren daar geen toestemming voor gaven, waarna Gunter Demnig uitweek naar het trottoir als openbare ruimte.
Hij baarde opzien toen hij op 16 december 1992, de vijftigste verjaardag van Himmler, de eerste regels van zijn deportatiebevel voor de Roma en Sinti voor het stadhuis in zijn woonplaats Keulen in het trottoir legde. Een vrouw kwam naar hem toe en zei dat nooit te hebben geweten. Het was de eerste logistieke aanzet voor het deporteren van mensen en de voorloper tot de massale vernietiging van Joden. Tijdens de Tweede Wereldoorlog werden alleen al in Duitsland zevenhonderd duizend Joden vermoord.
Hij heeft ruim zestigduizend stenen gelegd in zestienhonderd dorpen en steden in twintig landen. Zijn eerste steen in Nederland legde hij in 2009 in Borne. De hoogbejaarde Demnig weet nog niet van zijn stoppen. Dat geldt ook voor beeldend kunstenaar Michael Friedrichs-Friedländer, die de steentjes met de hand vervaardigd. Of er een opvolger is, is niet bekend. Voorlopig ligt zijn werk stil door de coronacrisis. Wel heeft hij zijn spullen tijdig veilig kunnen stellen door ze in Nederland onder te brengen.
Er wordt wisselend gedacht over de struikelstenen, die inmiddels in 158 gemeenten in Nederland zichtbaar zijn geworden. De kritiek van Joodse bestuurders dat de steentjes ertoe leiden dat de slachtoffers opnieuw onder de voet gelopen zouden worden, wuift hij van de hand. Die associatie staat veraf van zijn bedoelingen de namen van de slachtoffers terug te brengen in de publieke ruimte en gericht is op respect voor het individu. Het bekladden en roven van de steentjes ziet hij met lede ogen aan.
Nabestaande David Unger zegt in het boek: ‘ Ik denk dat als er een les te trekken is we dit niet moeten vergeten: op dezelfde manier dat de niet-Joodse gemeenschap hier is om ons Joden te herdenken – wij Joden zullen nooit vergeten wat ons is overkomen – denk ik dat het heel belangrijk is dat we niet vergeten wat tegelijkertijd overal in de wereld gebeurt.
Yaacov Sapier: ‘Ja wij herinneren het ons heel goed, en voelen een diepe erkenning voor die Nederlandse mensen die zo’n 25000 Joden – zeker niet genoeg – lieten onderduiken in Nederland. We weten dat het niet voor de hand lag, aangezien ze het risico liepen onmiddellijk standrechtelijk te worden geëxecuteerd. MAAR we weten ook dat zo’n 9000 van hen werden verraden en uitgeleverd door lokale verklikkers. We weten ook dat velen die geen onderduikadres konden vinden aan de nazi’s werden overgeleverd door Nederlanders. Dus ik hoop dat u begrip zult hebben voor mijn gemengde gevoelens, hoewel we ondanks alles erkenning voelen voor wat u hier doet om de herinnering levend te houden aan de Joodse gemeenschap in Groningen, die bijna helemaal is weggevaagd.
Journalist en historicus Jan Ybema van het Friesch Dagblad: ‘Struikelstenen brengen de oorlog terug tot de kern, tot het lijden van mensen, het onrecht dat hun is aangedaan. Steen voor steen, mens voor mens. Met het plaatsen van de stenen herdenken we slachtoffers van de Tweede wereldoorlog. Ze hadden willen leven – ze hebben nooit gewild dat ze herdacht zouden worden. Maar hen herdenken, is het beste wat we kunnen doen.’
