Ze liep een dag mee met melkveehouder Andrea Darwinkel in Zeegse, wier bedrijf de eerste speellocatie is van Mestmoeders. Een boerin uit een stuk, nuchter, kordaat en in staat om de stem op te zetten waarmee je een onwillige koe in het gareel krijgt. “Wat een kracht!”, zegt José Kuijpers bewonderend.
Het observeren van deze Drentse ‘mestmoeder’ hielp haar om vlees en bloed te geven aan oma, de op een na oudste van vier generaties boerinnen in de voorstelling. De frèle Kuijpers moest vooral lichtvoetigheid zien te vermijden, verklaart ze. “Dat taaie en aardse, de stevigheid; daar heb ik echt toe moeten besluiten. In het bewegen en de stem moest alles een stukje naar beneden.”
In het kielzog van boerin Andrea ‘rondbanjerend over dat enorme terrein’ trof haar opnieuw wat ze ook al zag toen de eerdere tournees van Mansholt haar op boerenerven in het hele land brachten: hoe keihard er wordt gewerkt, maar ook met hoeveel overgave dat gebeurt. “De liefde voor het bedrijf is zo groot. Zoals Andrea eenvoudig zei: ‘Alles is hier’. De dieren, het werk, het huis, het gezin, de natuur; die ene plek omvat alles.”
Het is precies waarom de boerinnen in Mestmoeders zo ontregeld zijn geraakt, na het verongelukken van de beoogde bedrijfsopvolger. De toekomst van het bedrijf is ineens wankel en de vier generaties vrouwen moeten zich opnieuw tot elkaar zien te verhouden. Sara, de jongste, voelt door het overlijden van haar broer plotseling druk, terwijl ze daarvóór juist niet toe durfde te geven aan haar sluimerende ambities om als boerin in de voetsporen te treden van haar moeder, oma en overgrootmoeder. Misschien wil ze het toch, bekent ze haar oma op enig moment. “Maar wel heel anders, alles”.
Zoals oma in haar tijd ook de bakens wilde verzetten. Geïnspireerd door het ‘vrouwenclubje’ dat haar dochter zo haatte: ‘Enge vrouwen die bier dronken.’ Het was een actiegroep, corrigeert haar moeder, in de uitgebeende zinnen waarmee schrijver Herman van de Wijdeven de vrouwen laat spreken:
We waren onze tijd vooruit.
Nu geven ze toe dat we gelijk hadden.
Wij waren toen al tegen
dat eeuwige groter worden,
altijd maar meer,
meer lenen, meer bouwen,
meer beesten.
Het ging over andere onderwerpen, maar de sfeer van die praatgroepen kent José Kuijpers goed. “Oma is van mijn leeftijd, we hebben het over de jaren 70, toen wij als vrouwen bij elkaar gingen zitten. Om de dingen te bespreken die moeilijk waren: mannen, seksualiteit, hoe je als student werd begeleid. De maatschappij is zoveel individualistischer geworden. Terwijl je het jonge vrouwen van nu zou gunnen, zo’n groep waar je steun en solidariteit ondervindt. Van je zusters, zoals wij dat toen noemden.” Ze herinnert zich het optimisme uit die tijd: “Het gevoel dat er iets open ging. Je proefde dat dingen ook anders zouden kunnen.” Het begint met je organiseren, is haar overtuiging. “Dat gebeurt veel te weinig. Je bereikt alleen iets als je je krachten bundelt. Je zag het aan de boeren die met hun tractoren naar Den Haag trokken. Los van het feit of je het met ze eens bent, ze hebben met z’n allen wel wat bereikt.”
Mijn vader had nog portret van Joop den Uyl op z’n bureau staan
In aandacht dan toch vooral, want oplossingen voor de toekomst van de agrarische sector zijn nog ver weg. Toneelgroep Jan Vos besloot de voorstelling Mansholt juist te hernemen, omdat die er sinds de succesvolle tournees in 2014 en 2015 alleen maar urgenter op is geworden. Het stuk draait om de vraag wat er moet veranderen om de aarde leefbaar te houden. Voormalig landbouwminister en eurocommissaris Sicco Mansholt wist het wel, in de nadagen van zijn politieke carrière, toen hij zijn eigen politiek van schaalvergroting bij het vuil zette en ‘nulgroei’ ging prediken. De praktijk bleek toen al net zo weerbarstig als nu. “Bungelend boven de afgrond zijn ze op hun taaist”, laat schrijver Tjeerd Bischoff Mansholt zeggen over de opstandige boeren.
José Kuijpers speelt Mansholts echtgenote Henny Postel. Ze vertelt hoe ze pas nog een artikel tegenkwam over de vraag hoe de legendarische politicus met het huidige boerenprotest zou zijn omgegaan. “De teneur was dat hij niet zo makkelijk zou buigen, maar zich ook veel meer tussen de boeren zou mengen. Zelf de laarzen aantrekken. Mansholt was niet bang om impopulair te zijn. Politici van nu zijn uit heel ander hout gesneden.” De achterban trouwens ook, stelt ze vast. “Mijn vader had als overtuigd socialist een portret van Joop den Uyl op zijn bureau staan, naast de familiefoto’s. Dat kun je je toch niet meer voorstellen?”
Ik speel haar wat robuuster
Aan het stuk zelf is niets veranderd, maar toch zien we een andere ‘mevrouw Mansholt’ dan zes, zeven jaar geleden, zegt José Kuijpers. “Het mooie van zo’n herneming is dat je alles nog eens opnieuw kunt bezien. En dan ontdek je ook dat je in de benadering dingen hebt laten liggen.” Louter slachtoffer was ze in de eerdere versies ook al niet, maar ze kiest nu meer de confrontatie, als de bedrogen echtgenote die het plan om met haar man oud te worden op een boerderij weigert te laten varen. José Kuijpers: “Ik speel haar wat robuuster. Er is een hoop gebeurd met de vrouwen, in de afgelopen zeven jaar. De #metoo-beweging, en meer van die goeie dingen. In dezelfde zinnen pakt ze Mansholt nu meer aan.”
De stukken vullen elkaar mooi aan, vindt de actrice. “Mansholt is gebaseerd op de werkelijkheid, Mestmoeders is fictie, al heeft dramaturg Dinanda Luttikhedde voor het concept haar eigen achtergrond als boerendochter heel mooi ingezet. Misschien heeft Mestmoeders een wat optimistischer inslag. In elk geval zijn het allebei stukken met een pleidooi voor idealisme, voor de moed om te veranderen.”
Misschien staan vrouwen meer open voor verandering
Of de stem van boerinnen die omslag kan versnellen durft de actrice niet met stelligheid te zeggen. Voorzichtig: “Het zou me niet verbazen, als vrouwen net iets meer openstaan voor verandering”. Het is ook wat ze proeft uit de verhalen, nu ze weer met de laarzen in de modder staat, ook op plekken waar vrouwen aan het roer staan: “Dat vrouwen een bredere blik hebben, optimistischer zijn, misschien net iets creatiever.” Maar, laat ze er meteen op volgen, “dat kan ook wensdenken zijn.”
Zelf probeert ze op haar manier bij te dragen. Door zoveel mogelijk lokaal te kopen, bijvoorbeeld. “Ik zou het wel van de daken willen schreeuwen: mijd de supermarkt!” Ja, erkent ze, dan ben je duurder uit. Droog: “Maar veel mensen kunnen ook niet meer koken. Met een bos bieten en een beetje goeie olie kom je een heel eind. Wat is genoeg, dat is de vraag. Zelf word ik rustiger van minder. Al is dat misschien ook omdat ik ouder word.”
Mestmoeders van Peergroup is tussen 2 juli en 10 augustus in elk geval te zien in Zeegse (Drenthe) en Zuidschermer (Noord-Holland). Toneelgroep Jan Vos speelt Mansholt van 16 juli tot en met 12 september op diverse locaties.
