Bewijzen uit de praktijk zijn er te over. “Doe effe normaal man”, uitte PVV-leider Geert Wilders tegen de minister-president Mark Rutte op 22 september 2011 waarop Rutte antwoordde: “Doe zelf eens normaal, man!” Bij de campagne #Doeslief van Sire zijn ontelbaar veel reacties als voorbeelden te zien hoe het er aan toe gaat in onze communicatie met elkaar. Raadpleeg hiervoor eenvoudig Doeslief.sire.nl. “Ik hoor niets anders dan de ziekte kanker, gevloek en het scheldwoord homo op school”, laat een groepje 16-jarige middelbare scholieren uit Roosendaal weten die liever anoniem wil blijven. Op het politieke vlak, het persoonlijke vlak en educatieve vlak is de taal met normen en waarden veranderd. Hoe ging het vroeger en wat is de oorzaak van de verandering?
Nagels controleren
“Oh ja, vroeger ging het er anders aan toe”, laat Thea Wennekers ((72) uit Steenbergen weten. “Je wist toen niet beter. Op de nonnenschool waar ik zat, was het bij binnenkomst meteen opstaan en armen over elkaar. Je keek tegen mensen op. Dat is nu niet meer of in ieder geval veel minder.” Haar vriendin Janny Dekker (74) uit Roosendaal vindt dit herkenbaar: “Ik herinner mij nog dat mijn nagels werden gecontroleerd. Ze moesten schoon zijn. Dat is nu anders als je ziet hoe ze met gelakte nagels naar school gaan, wat overigens mooi en verzorgd kan zijn. Maar destijds durfde ik niet eens om een snoepje te vragen.”
Opvoeding vorige eeuw
Deze ervaringen bij de generatie babyboomers, een geboortegolf die optrad net na de WOII, is normaal. Strengere normen en waarden waren vroeger heel gewoon, eigenlijk een vanzelfsprekendheid. Een van de redenen is dat gezinnen destijds veel groter waren. Zeven tot tien kinderen per gezin was geen uitzondering. De aandacht moest verdeeld worden onder alle kinderen en de oudste kinderen voedden de jongsten mee op. Dat ging niet altijd met de zachte hand. Overigens is de harde hand van opvoeden verboden sinds 25 april 2007. Het Burgerlijk Wetboek is hiervoor speciaal aangepast. Een strenge opvoeding in grote gezinnen, die kamers moeten delen met elkaar, lijkt echt iets van vroeger. Tegenwoordig is de situatie regelmatig heel anders: kinderen hebben meerdere ouders door scheidingen en zelfs meerdere huizen. Het oorspronkelijke gezinshuis wordt vervolgens als nesthuis aangehouden met co-ouderschap. Thea: “Soms zie je nog steeds grote gezinnen, vooral bij streng kerkelijken. Ze kijken geen televisie, hebben hoedjes op naar de kerk en er zijn veel kinderen. Die zijn heel gehoorzaam. Op zich zijn ze volgens mij heel gelukkig, want wat komt er allemaal op ons af in deze tijd?”
Respect afdwingen
Schaamte, of beter gezegd geen schaamte, gaat samen met de hedendaagse vrijheid van meningsuiting wat is gebleken uit een nieuwsbericht van RTL Nieuws op 3 november 2021 waarbij wordt aangegeven dat het personeel in ziekenhuizen geen applaus meer ontvangt in dit coronatijdperk, maar dreigbrieven en andere bedreigingen met uitspattingen. Thea: “De vrijheid van meningsuiting vind ik te ver gaan. Slik eerst even voordat je wat zegt of post. Nu wordt er geen rekening gehouden met de gevoelens van een ander. Het is niet nadenken, spugen en gaan. Vroeger luisterde je echt naar iemand als je werd toegesproken of als je een straf kreeg. Mensen keken tegen elkaar op, zeker ook bij mensen die bij hulpdiensten werkten zoals in de verzorging, bij het ziekenhuispersoneel, bij de brandweer of politie. Die gasten dwongen gewoon respect af en je was erg dankbaar. Tegenwoordig is het vanzelfsprekend. Het respect lijkt minder aanwezig voor elkaar. Nu zijn er rechten. De plichten zijn er minder.”
Niet luisteren
Een andere vrijheid in gedrag is terug te zien bij basisschoolkinderen die hun leerkrachten tutoyeren, bij de voornaam noemen en hoe ouders reageren naar leerkrachten en begeleiders. Janny is op haar gepensioneerde dag een oppasjuf op een basisschool. “Het is geweldig werk om te doen, en ja, je ziet verschillen tussen kinderen. Ik heb het meegemaakt dat een meisje niet wilde luisteren, omdat ik in gesprek was. Ik wilde met iemand alleen praten, maar ze stond dit niet toe. Ik heb toen gevraagd of ze ergens anders naartoe wilde gaan, maar dit wilde ze niet. Omdat ze niet luisterde heb ik haar rustig naar een andere plaats geleid en haar daar laten staan. De ouders waren hier heel boos over, want toen was het verhaal al veranderd naar dat ik het meisje tegen de kast had geduwd. Later is dit bijgelegd. Maar dit niet luisteren pik ik gewoon niet. Niet van mijn kinderen, niet van mijn kleinkinderen en ook niet van andere kinderen. Veel vaker maak ik leuke dingen mee, ook als het om fatsoen gaat. Kijk nou naar met volle mond praten. Dat valt heel moeilijk af te leren als ze netjes eten van thuis uit niet meekrijgen. Ik zeg dan altijd tegen de kinderen: ‘Als ik wil weten wat je eet, kijk ik wel in je trommeltje.’ Tegen mij wordt juffrouw Janny gezegd en dat vind ik netjes genoeg.”
Onbegrensde mogelijkheden
De impact van het tegenwoordige menselijke gedrag is bekend bij Hanneke Berens, docent Toegepaste Psychologie HBO Drechtsteden: “Als we het hebben over omgangsvormen, dan hebben we het in de basis over hoe gaan we als mensen met elkaar om? Beseffen we de impact van ons handelen en kunnen we hierin kiezen? In het boek van Romano Guardini ‘De moderne mens en het probleem van de macht’ wordt scherp aangegeven hoe onze kijk hierop is gaan verschuiven. We zijn als mensen steeds meer gaan denken vanuit de onbegrensde mogelijkheden in plaats van vanuit verantwoordelijkheid. Door de onbegrensde mogelijkheden is een grote vrijheid ontstaan. De vraag is alleen, hoe deze vrijheid in te richten? Dit heeft ook impact op hoe we met elkaar en de natuur omgaan. Denken vanuit onbeperkte mogelijkheden is niet perse hetzelfde als denken vanuit wat goed is voor de ander. Het heeft invloed op hoe we naar anderen kijken en naar onszelf. Het beïnvloedt de kern van wat ons mensen maakt: de medemenselijkheid”
Opnieuw reflecteren
Die medemenselijkheid staat ook nog eens ter discussie bij een nieuw actueel onderwerp: polarisatie tussen gevaccineerden en ongevaccineerden tegen het COVID-19 virus. “Het effect van ons handelen wordt namelijk niet bepaald door onze intentie, maar door een veelheid aan factoren die maken of iets wel of niet overkomt”, vertelt Hanneke Berens. “We kunnen dit ook niet voor de ander bepalen. We kunnen wel leren om hier op te letten en dit te bevragen bij de ander. Het blijft staan dat gedrag en communicatie stukken minder maakbaar zijn dan we altijd hopen. We dienen te beseffen dat, ondanks alle goede bedoelingen, er in communicatie nog veel misgaat en dit ook niet zo maakbaar is als we vaak hopen. Ik zie een gedeeltelijke verarming van de taal waarin nuances weg lijken te vallen vanuit mijn perspectief. Tegelijk, als ik naar Nederlandse rappers luister, ben ik ook wel geboeid door de creatieve manier waarop zij taal inzetten om een beeld te schetsen van hoe zij naar de wereld kijken en vraag ik mezelf af of ik mogelijk aspecten van respect over het hoofd zie, omdat ik een andere taal en een ander perspectief heb dan zij hebben. Taal mag in die zin ook veranderen, vloeibaar blijven. Al vind ik schelden en vloeken persoonlijk te ver gaan en trek ik daar een lijn, zeker ook professioneel. De oplossing ligt in het weer opnieuw leren reflecteren op wie we zijn als mensen en hoe we ons tot elkaar en tot de natuur verhouden. Die twee elementen zijn mijns inziens niet los van elkaar te zien, omdat ze in elkaars verlengde liggen en elkaar ook versterken. Ik denk dat het belangrijk is dat wij de volgende generatie helpen om zichzelf vragen te stellen bij de keuzes die zij maken en de manier waarop zij hun taal hierin gebruiken. Het doel is dan om de volgende generatie op een eigen, bij deze tijd passende, manier zich kan verhouden tot elkaar en tot de kwetsbaarheden die bij het leven horen.” De wetenschap van de psychologie hoort bij de huidige tijd. Het Centraal Bureau voor de Statistiek kopte afgelopen september dat de mentale gezondheid in het eerste half jaar van 2021 naar een dieptepunt is gezakt. Het percentage is in 20 jaar tijd, toen het onderzoek begon, nog niet zo hoog geweest. Volgens de Factsheet Wachttijdinformatie ggz in september 2021 loopt de gemiddelde wachttijd op naar 20 weken voor psychologische hulp. Dat is een klein half jaar. Vroeger ging het anders, zo laten Thea en Janny weten: “De pastoor kwam op bezoek en daar waren al de gesprekken. Je was vroeger gek als je naar een psycholoog moest. Nu is het normaal.”
In de week van 5 tot en met 12 november 2021 is het de Week van Mediawijsheid, georganiseerd door het Netwerk Mediawijsheid. In deze week staat de vraag centraal: Hoe houd je het samen sociaal online?
Dit artikel met onderzoek is tot stand gekomen met ondersteuning van het Matchingfonds voor Freelance Journalisten.
