Als JD Salinger kon zien wat er in de Iraanse boekwinkels op de planken ligt, zou hij zich omdraaien in zijn graf.
The Inverted Forest, een novelle uit 1947 die hij meer dan een halve eeuw in de VS weigerde te heruitgeven, is in het Farsi in de meeste Iraanse boekhandels voor een luttele euro te koop.
Ik realiseerde me niet eens dat dit iets bijzonders was: een ongepubliceerd werk van een van de meest vereerde schrijvers van de Engelstalige wereld. Ik kocht het immers om iets te lezen te hebben in de intercity nachtbus.
Intussen kunnen Engelssprekende Salinger-fans die op een gedrukte uitgave van de novelle jagen, alleen nog maar een tweedehands exemplaar van 500 dollar kopen van het Cosmopolitan-nummer waarin het oorspronkelijk verscheen…
Wie dieper kijkt naar het voorbeeld van Salinger’s werken in het Perzisch, ziet een (voor ons) zeer vreemde markt.
Hoewel Salinger tijdens zijn leven slechts vier boeken heeft gepubliceerd, blijkt uit een klein onderzoek naar publicaties in Iran dat er maar liefst negenentwintig verschillende Perzische vertalingen van zijn werk zijn in de vorm van achtendertig afzonderlijke boeken te vinden zijn.
Hiertoe behoren zeven vertalingen van The Catcher in the Rye (1951), vier van Nine Stories (1953), drie van Franny and Zooey (1961), twee van Raise High the Roof Beam, Carpenters and Seymour: An Introduction (1963), twee van The Inverted Forest, en twee van Hapworth 16.
Waaronder één boek met drie verhalen die nooit officieel in het Engels zijn gepubliceerd.
Khaled Hosseini’s 16 vertalingen
Iran kent namelijk nog altijd geen duidelijk internationaal auteursrecht, en daar spelen op winst beluste uitgeverijen graag op in.
De populariteit van buitenlandse fictie en de moeilijkheden om toestemming te krijgen, hebben het probleem van meerdere vertalingen van hetzelfde boek nog verergerd. Waarbij sommige vertalers misbruik maken van het auteursrechtvacuüm – vooral bij bestsellers.
Zo is And the Mountains Echoed van Khaled Hosseini door ten minste 16 verschillende personen naar het Perzisch vertaald. Ook de Perzische vertaling van Hosseini’s eerste boek, the Kite Runner, heb ik inmiddels in het bezit.
Al ziet de schrijver daar zelf geen cent van.
Hosseini zelf sprak over dit fenomeen in een interview met Vulture:
“Mijn werk is niet officieel gedrukt in Afghanistan, maar er zijn illegale kopieën beschikbaar. Het boek is “officieel” uitgegeven in Iran, maar ze hebben nooit contact met mij opgenomen of iets dergelijks, omdat er geen copyright-overeenkomsten zijn tussen de VS en Iran. Dus zijn die Perzische edities in Kabul terecht gekomen, net als de Engelse edities.”
“Toen ik in Kabul was, zag ik zowel Perzische edities als Engelse edities van het boek. De boekhandelaar verontschuldigde zich en zei: “Uw boek doet het erg goed; we zijn er erg blij mee.”
Kunnen buitenlandse schrijvers daar iets aan doen?
Het korte antwoord is niets.
Er is namelijk niet veel dat een schrijver kan doen, buiten aanvaarden dat hij of zij populariteit heeft bereikt in een land ver weg, waarvan het publiek de boekhandels en boekenkraampjes plat lopen voor buitenlandse bestsellers.
Zelden besproken in de uitgeverswereld is het feit dat bepaalde landen het auteursrecht niet erkennen of honoreren. Iran – dat al decennialang gesanctioneerd is – is een uitstekend voorbeeld van gebieden waar dat niet het geval is.
Perzische uitgevers vertalen vaak populaire romans en publiceren die in hun land zonder licentie, en de auteur ontvangt geen cent als voorschot of royalty’s.
Een groot deel van de vertalers neemt dan wel contact op met uitgeverijen of schrijvers, om op informele wijze toestemming te vragen. Of zich in ieder geval te verontschuldigen.
Een kwestie van goed fatsoen, al blijft enige compensatie meestal uit.
Schokkend, nietwaar?
Nou, niet echt dus. Want hetzelfde geldt voor Iraanse schrijvers wiens werk in het buitenland vertaald en gepubliceerd wordt.
Vanwege sancties op betaalverkeer van en naar Iran, kunnen veel Iraanse schrijvers fluiten naar hun royalties. Ditzelfde geldt voor Iraanse academici die hun papers vanwege sancties maar lastig kunnen publiceren in wetenschappelijke bladen.
Droombestemming voor fervente lezers
Voor boekenliefhebbers is Iran dus een droombestemming. De grootste boekwinkel ter wereld werd immers in 2017 geopend in Teheran.
The Book Garden (Bagh-e Ketab) is een gigantisch gebouw van 154.000 vierkante meter met een groen dak en 26 kilometers aan planken vol met miljoenen boeken.
Het project maakt deel uit van een groter complex van 700.000 vierkante meter met verschillende bioscopen, wetenschapszalen, klaslokalen, een gebedsruimte en een restaurant.
Naast deze enorme boekwinkel, vindt men bij de hoofdwegen Karim Khan en Enqelab een complete buurt vol boekwinkeltjes terug. Ook de straten en metrostations van de Iraanse hoofdstad zijn met boekenkraampjes bezaaid.
En men vindt er behalve Iraanse schrijvers en bovenstaande schrijvers, allerlei andere bekende namen terug. Van Agatha Christie, J.K. Rowling, en het Dagboek van Anne Frank, tot de tijdens de coronapandemie verkondigde besteller: De Plaag van Albert Camus.
Ook de boeken van Mary Trump, Hillary Clinton en Michelle Obama staan er in grote stapels tentoongesteld. “Het zijn echte bestsellers hier, en enorm inzichtvol voor Iraanse lezers die de topfiguren in de Amerikaanse politiek beter willen begrijpen”, vertelt de verkoopster.
De Iraanse lezer is van alle markten thuis. Ik kwam er zelfs enkele Nederlandse klassiekers tegen. Zoals Gerard Reve’s de Avonden, vertaald door ene Morteza Gholami, en uiteraard De Aanslag en Ontdekking van de Hemel van Harry Mulisch.
