Verruwing van het lokale politieke debat
Genoeg redenen om een kleine maand voor de gemeenteraadsverkiezing 2022 de balans op te maken met lokale politici. Wat merken zij van polarisatie in Nederland? Van verruwing van het (online) debat? Van een afnemend vertrouwen in de (lokale) overheid? Gaan ze eigenlijk zelf op zoek naar nieuw electoraat, oftewel het gesprek aan met mensen buiten de eigen achterban? Hoe luister je naar de boze of andersdenkende burger? Vragen die we stellen aan de lokale politieke boegbeelden van de ChristenUnie Veenendaal, de VVD Eindhoven, PVV-Groningen, D66 Goes en van de lokale partijen BRUG-M uit Meerssen en de Haagse Stadspartij. Julien van Ostaaijen, universitair docent bestuurskunde aan Tilburg University en lector Recht en Veiligheid aan Avans Hogeschool, geeft duiding en nuance.
Voor dit artikel zijn zeven lijsttrekkers en één huidige fractievoorzitter van lokale politieke partijen benaderd. De SP te Oldambt reageerde ondanks meerdere verzoeken niet op een interviewaanvraag met de lijsttrekker. Aan Forum voor Democratie is verzocht de lijsttrekker van de gemeente Purmerend te bevragen. FvD houdt als het gaat om interviews met lokale politici de regie bij de landelijke persafdeling. Opvallend deze afstandelijke benadering van lokale politici omdat de partij, zo valt te lezen in het verkiezingsprogramma van FvD Purmerend, zich hard zegt te maken voor het herstellen van vertrouwen in de lokale democratie. Aan het interviewverzoek is ondanks meerdere pogingen geen gehoor gegeven.
Bovenste rij: Fatima Faïd (Haagse Stadspartij), Jan Gulikers (BRUG-M) en Lex Janssen (VVD-Eindhoven) Onderste rij: Martin Wissekerke (D66-Goes), Sanny Brunekreeft (ChristenUnie-Veenendaal) en Ton van Kesteren (PVV-Groningen).
Dagelijks valt er in het nieuws te lezen over polarisatie. Maatschappelijke verdeeldheid die al eerder is omschreven als een veenbrand. Een brand die verder is aangewakkerd door de pandemie. Voor alle duidelijkheid: we hebben het hier over polarisatie die verder gaat dan een meningsverschil. Het gaat om vijanddenken dat ervoor zorgt dat groepen in de samenleving tegenover elkaar staan of elkaar volledig negeren. En om polarisatie met een verticale variant: groepen burgers die zich structureel tegenover een ‘vijandige’ overheid keren.
Racistische en seksistische drek
Uit onderzoek blijkt dat lokale volksvertegenwoordigers steeds meer met bedreigingen te maken hebben. ,,Via sociale media en e-mails krijg ik allerlei drek over me heen’’, aldus Fatima Faïd, lijsttrekker van de Haagse Stadspartij. ,,Mensen reageren vanuit primaire emoties. Dat is in vier jaar tijd enorm toegenomen.’’ Als lijsttrekker van deze progressieve lokale partij krijgt ze een stroom van racistische en seksistische opmerkingen over zich heen. ,,Aanleiding? Onderwerpen zoals Zwarte Piet en het Suikerfeest.’’ Faïd gaat het gesprek met deze vijandige belagers niet gelijk uit de weg. ,,Op Twitter negeer ik deze opmerkingen wel want ze komen voornamelijk van trollen. Per mail reageer ik best vaak en probeer het gesprek aan te gaan. Iemand heeft toch de moeite genomen je emailadres te achterhalen.’’
Faïd, ‘ik ben de populist van de partij’, neemt zelf geen blad voor de mond. ,,Als iemand een racistische opmerking maakt, dan zeg ik daar wat van. Dat moet ik doen. Ook als ze zeggen het niet zo te bedoelen.’’ De Stadspartij ziet het als haar missie om te waarschuwen voor partijen ‘die hele heftige dingen zeggen en willen.’ Faïd: ,,Wat ik heel erg vind is dat de PVV mensen met een tweede paspoort wil uitsluiten van verkiezingen. Dat gaat om 2 miljoen mensen. Dan ben je al zoveel grenzen over. Je ontkent iemands bestaansrecht. Het is met fascisme een taboe geworden om het daarover te hebben Dat we nu al twintig jaar ons oor te luisteren leggen bij de zielige witte man, voorkwam niet dat Forum voor Democratie ontstond.’’
Ongemakkelijke heldenrol voor VVD-lijsttrekker
VVD-lijsttrekker te Eindhoven Lex Janssen noemt eveneens Zwarte Piet als polariserend thema. De lokale politicus kreeg daardoor ongevraagd de ‘ongemakkelijke’ rol van volksheld. ,,Onze stelling als VVD was dat de lokale overheid niet gaat over de kleur van Piet. Dat de samenleving onderling bepaalt hoe je dit feest invult. Daardoor werden wij op een voetstuk gezet door mensen die pro Zwarte Piet zijn. Zie je in een facebookpost: ‘dit zijn volkshelden waardoor Zwarte Piet kan blijven.’ Ik voelde me daar ongemakkelijk bij.’’ Ongemak omdat Janssens collega politici juist een volkswoede opriepen. ,,We hebben hier een aantal fractieleiders die van oorsprong een andere nationaliteit hebben. Die werden daar heel erg op aangevallen. Zo van: hij is in Turkije geboren dus daarom is ie voor afschaffing Zwarte Piet. Werd op de man gespeeld en daar word je niet vrolijk van.”
Sanny Brunekreeft van de ChristenUnie Veenendaal maakt zich zorgen om bedreigingen aan politici en bestuurders. Toch heeft het haar niet weerhouden om lijsttrekker te worden. ,,Hoewel je altijd vervelende opmerkingen krijgt, is het in Veenendaal nog te behappen.’’ Brunekreeft noemt een website waar nare zaken over collega politici op staan. ,,Geschreven door mensen die niet gehinderd worden door kennis.’’ Als polariserend onderwerp in Veenendaal noemt de ChristenUnie politica allereerst het coronabeleid. ,,Veenendaal is van origine een christelijke gemeenschap. Het coronabeleid lijkt mensen te verdelen.” Windmolens houden de gemoederen hier eveneens bezig. Mensen zijn er met een hele sterke mening uitgesproken over.’’
Uitgescholden voor fascist
Ton van Kesteren van de PVV Groningen zegt als politicus veelvuldig de gevolgen van polarisatie te ervaren. Zowel op straat als online krijgt hij te maken met verbale agressie. ,,Word ik op Twitter uitgemaakt voor fascist. Dat is uiteraard niet op mij of mijn partij van toepassing. Ik reageer nooit want dan geef je ze een podium.’’ Van Kesteren is de huidige PVV-fractievoorzitter in de Groningse gemeenteraad, daarnaast zit hij voor de PVV in Provinciale Staten en de Eerste Kamer.
PVV-standpunten over de multiculturele samenleving roepen weerstand tegen Van Kesteren en zijn fractie op. Een onderwerp waar hij van zegt dat het hem voor de politiek vormde. ,,Ik heb jarenlang lesgegeven aan asielzoekers. Toen zijn bij mij de ogen geopend. Het zijn vooral gelukszoekers. Nieuwkomers met crimineel gedrag worden dan bestempeld als schrijnende gevallen.’’ Een opvatting die met dit soort uitspraken heftige reacties oproept. ,,Nee, ik ben zelf nooit te ver gegaan. De PVV polariseert niet. Ook nooit spijt gehad van een tweet of uitspraak. Enige wat ik als volksvertegenwoordiger doe is de zorgen van bewoners overbrengen. Dan dien ik een voorstel in om een AZC te weigeren of geen aanlegvergunning te verlenen voor een boot met asielzoekers.’’
Afstand tussen gemeentehuis en burger polariseert
Martin Wissekerke lijsttrekker van D66 Goes vertelt dat hij en zijn lokale partijgenoten niet te maken hebben met bedreigingen. Opvallend want het standpunt over corona van D66 roept verhitte reacties op. Partijkopstukken als Sigrid Kaag krijgen ongebreidelde haat over zich heen. Elders in het land krijgen lokale D66’ers eveneens met doodsbedreigingen te maken. In Goes niet. Wissekerke heeft de mogelijkheid van bedreigingen met zijn Goese partijgenoten wel besproken. Het leverde geen verontrustend beeld op. ,,Verder gaan we het onderwerp corona lokaal ook niet uit de weg. We gaan er gewoon het gesprek over aan.’’
Als polariserend thema in Goes noemt Wissekerke ‘de afstand wat er op het gemeentehuis bedacht wordt en hoe dat buiten beleefd wordt.’ Recreatieplannen bij het dorpje Wolphaartsdijk is daarbij een actueel voorbeeld. ,,Daar waren de inwoners verrast door het besluit van de gemeente.’’ Het zorgt volgens de Goese-D66 lijsttrekker nog niet voor een vertrouwensbreuk in de Zeeuwse gemeente. Nog niet wellicht. ,,Twee of drie uitglijders van de gemeente kan een bepaald sentiment veroorzaken’’, waarschuwt Wissekerke. Wolphaartsdijk is wat hem betreft dan ook een plaats om in de gaten te houden. Verticale polarisatie ligt op de loer. ,,Dorpshuis wordt van de bewoners afgepakt, de recreatie hotspot is niet goed aangevlogen, gebeurt er een ongeluk op een dijkje waar het al lang niet veilig was. Dan voelen mensen in zo’n gemeenschap zich niet meer begrepen. Moet je oog voor hebben en als gemeente op anticiperen.’’
De tongzoenaffaire
BRUG-M-lijsttrekker Jan Gulikers stelt dat hij de lokale Limburgse politiek inging vanwege zorgen om polarisatie. De tongzoenaffaire was de reden dat hij een nieuwe politieke partij voor de gemeente Meerssen oprichtte. Het kwam in 2013 uiteindelijk tot een zelfmoord van een wethouder nadat hij beschuldigd was van een tongzoen met een ambtenaar. De affaire was een politieke kwestie geworden waarbij de gemeenteraad verklaarde niet meer met de wethouder te willen werken. ,,De bevolking was toen echt in twee kampen verdeeld’’, aldus Gulikers. Ten tijde van de zelfmoord kregen raadsleden ook te maken met bedreigingen. ,,Bij een raadslid, eerder een politiek tegenstander van de overleden wethouder, werd zijn huis beklad met rode verf. Dat was voor deze persoon choquerend.’’
Elkaar gewoon niets gunnen
Die hoogoplopende grimmige polarisatie is volgens de BRUG-M-lijsttrekker nu behoorlijk weggeëbd. Niettemin constateert hij spanningen onder de bevolking over Maastricht Aachen Airport en de vraag of de gemeente naar een andere herindeling moet met bijvoorbeeld de gemeente Maastricht. ,,Je ziet in deze dossiers, zeker bij het vliegveld, dat voor- tegenstanders tegenover elkaar staan. Gaat niet met vechtpartijen gepaard maar je kan niet zeggen dat men respect heeft voor elkaars standpunten. Een muur van weinig begrip voor elkaar.’’
Gulikers merkt op dat in Zuid-Limburg niet zozeer politieke thema’s polariseren. ,,Het speelt op persoonlijk niveau met achterbannen en verenigingen. Denk hier ook aan de impact van familieverbanden, dat is heel anders dan in stedelijke gebieden.’’ De partijprogramma’s verschillen volgens de BRUG-M-lijsttrekker in Meerssen niet veel van elkaar. ,,Verschillen zitten veel meer op personen, die elkaar wel of niet mogen. Dat persoon A een voorstel niet steunt omdat hij persoon B of diens partij niet mag.’’
Angst voor explosieve dossiers
Gulikers, die in 2015 bij een coalitiebreuk als wethouder in Meerssen opstapte, constateert dat de toon van het debat in de raad en commissies momenteel niet polariserend is. Ook niet over explosieve dossiers zoals het vliegveld. ,,Het lijkt of partijen in de raad de vingers er niet aan willen branden. Bang om kiezers te verliezen. Iedereen neemt een standpunt in waarmee je alle kanten op kunt. Zeggen ze dat de gemeente er niet over gaat, verschuilen ze zich achter de provincie.’’ Ook BRUG-M sprak zich tot verkort niet duidelijk uit voor of tegen handhaving en eventuele uitbreiding van het vliegveld uit. ,,We hebben hierover intern gediscussieerd en het scherper geformuleerd. Wat mij betreft is het nodig klip en klaar te zeggen waar we in dit dossier voor staan. Elk standpunt is een afweging van mitsen en maren.’’
Die afweging om voor de verkiezingen te komen tot een standpunt over het vliegveld zorgde binnen de partij voor een lange discussie. BRUG-M laat nu aan kiezers weten dat het belangrijk is dat de gemeente en Meerssense gemeenschap met Provinciale Staten in gesprek blijven over het vliegveld. Het partijstandpunt geeft daarbij prioriteit aan leefbaarheid, veiligheid en gezondheid. BRUG-M betwijfelt of werkgelegenheid wel in het geding is wanneer het vliegveld verdwijnt.
De Pol Pot van GroenLinks
In de gemeentepolitiek van Den Haag escaleert volgens de Stadspartij-lijsttrekker de verruwing van het debat voortdurend. Nu gaat het volgens Faïd het er in deze stad van nature al wat rauwer aan toe. ,,Dat k-woord gebruik je hier gewoon liefkozend tegen je kind.’’ Maar toch, de profileringsdrang van politici loopt volgens haar uit de hand. ,,We zakken door de bodem. Zie je weer iemand van de publieke tribune huilend weglopen omdat een partij het n-woord per se wil gebruiken.’’
Ook Faïd krijgt van collega raadsleden scheldkanonnades over zich heen. ,,Links AFA-tuig!’’ Onlangs gebeurde het nog in fractieoverleg met de burgemeester. ,,De burgemeester zegt dan ‘dank je wel’ tegen zo’n spreker en hoopt dat ik niet reageer.’’ Als Faïd zelf voorzitter is, grijpt ze wel in als woorden als ‘tuig’ , ‘GroenLinks stalinist of de ‘Pol Pot van GroenLinks’ gebezigd worden. ,,Dat gaan we zo niet doen want zo’n Pol Pot is iemand die genocide heeft gepleegd.’’ Het is lastig volgens haar om de verruwing in commissie- en raadsvergaderingen te keren. ,,Voor je het weet beland je in een soort huil-jank gedoe van partijen die het over vrijheid van meningsuiting hebben. En dat je niks meer mag zeggen van links. Ook D66 is dan links, de VVD zelfs.’’
Nauwelijks debat
PVV’er Van Kesteren heeft geen zorgen over de harde toon van het debat in de Groningse gemeenteraad. ,,Er is nauwelijks sprake van debat. Geen sprake van dualisme, iedereen probeert het gemeentebestuur te behagen. Je mag geen andere standpunten hanteren. Wezenlijke zaken die voor de burger grote impact hebben, daar wordt zo weinig mogelijk over gedebatteerd. Continu wordt het echte debat en de rol van de PVV daarin gemeden.’’
De vrijheid van meningsuiting is voor de PVV-fractievoorzitter zo goed als onbegrensd. ,,Alleen niet bedreigen. Dat heeft namelijk grote impact op je persoonlijke leven. De weg van de minste weerstand is volgens Van Kesteren met meel in de mond praten. ,,Geert Wilders zet voor ons als lokale politici de boel goed scherp neer. Wij zijn tegen een ideologie die de wereldheerschappij wil, die onze vrijheden wil afpakken. Tegen de massamigratie die onze verzorgingsstaat bedreigd. Dat heeft niets met uitsluiten van mensen te maken.’’
Geen FvD en PVV in Goes en Veenendaal
Dit soort statements vergelijkbaar met die in Tweede Kamer debatten komen in Veenendaal en Goes niet voor. Martin Wissekerke van D66: ,,In Goes hebben we twee lokale partijen die stemmers uit de hoek van de PVV en FvD aantrekken. Een afsplitsing van PvdA. De andere partij is nieuw en heeft eigenlijk heel veel van het programma van D66 en combineert dat met een smaakje FvD en PVV. De toon van het debat hier is niet te vergelijken met wat je Den Haag ziet.’’ In Veenendaal is de discussie in de raad ‘op het scherpst van de snede’ maar zo stelt de lijsttrekker van de ChristenUnie ook ‘collegiaal.’ Ook hier geen lokale PVV of FvD fracties.
Janssen van de VVD Eindhoven stelt dat de hoogoplopende Zwarte Piet discussie in de Eindhovense samenleving niet op eenzelfde manier door raadsleden onderling is gevoerd. Uiteraard leef je volgens Janssen ook als lokaal politicus van tegenstellingen. De VVD’er kan niet zeggen dat de afgelopen vier jaar het politieke debat op het stadhuis ontspoorde. Hij is zich bewust van de voorbeeldfunctie die hij als lokaal politicus heeft. Een functie die ieder raadslid wat hem betreft naar eigen inzicht mag invullen. Als het gaat om zijn opvatting van vrijheid van meningsuiting verwijst Janssen naar een artikel van De Speld: Geen doden bij satirische aanslag van Charlie Hebdo. ,,Je kunt alles zeggen, alles doen. Maar als het gaat om rellen ben je dat stadium voorbij. Opruiing zit je precies op de grens. Oproepen tot geweld zit je er overheen.’’
Overnemen harde debatstijl Tweede Kamer
Universitair docent en lector bestuurskunde Julien van Ostaaijen doet veel onderzoek naar het functioneren van de lokale democratie. In zijn onlangs verschenen boek Lokale democratie doorgelicht, het functioneren van een onbegrepen bestuur, geeft hij aanbevelingen voor een sterke lokale democratie. Polarisatie in de samenleving zorgt volgens Van Ostaaijen er niet voor dat lokale politici elkaar momenteel massaal bestrijden of elkaar volledig negeren.
Uiteraard is het voor Van Ostaaijen lastig om voor 345 gemeenteraden individueel te praten maar in grote lijn constateert hij dat het er in de gemeenteraden wat gemoedelijker aan toe gaat dan in de landelijke politiek. ,,Lokaal zijn de onderwerpen minder ideologisch geladen. De scherpe randjes zijn daardoor milder.’’ In de gemeenteraden doen persoonlijke verhoudingen ertoe. ,,Wie vertrouw ik, wie heeft me in het verleden een loer gedraaid? Deze vragen bepalen sterk de lokale politieke verhoudingen.’’
Julien van Ostaaijen, universitair docent bestuurskunde aan Tilburg University en lector Recht en Veiligheid aan Avans Hogeschool.
Van Ostaaijen benadrukt vooral dat lokale politiek praktischer is dan die in Den Haag: hoe wordt het vuilnis opgehaald, werken de lantaarns? ,,Allemaal minder ideologisch geladen thema’s, waardoor de debatstijl minder polariserend is.’’ Niettemin ziet hij de tendens dat lokale politici de harde confrontatiestijl uit de Tweede Kamer overnemen, imiteren. Een tendens die mogelijk de komende vier jaar in commissie- en raadsvergaderingen verder doorzet. Forum voor Democratie doet in maart in ruim vijftig Nederlandse gemeenten mee aan de verkiezingen, in 2018 waren dat er vijf. Dat kan van invloed zijn op de toon van het lokale politieke debat. Van Ostaaijen: ,,Het is waarschijnlijk dat die partij ook op gemeenteniveau meer de confrontatie opzoekt.’’
Lage opkomst verkiezingen gemeenteraad
Opkomstpercentages bij gemeenteraadsverkiezingen zijn laag. In 2018 landelijk 55 procent. In Helmond was de opkomst met nipt 42 procent het laagst. Je zou zeggen dat er voor partijen een wereld te winnen is als zo veel mensen geen gebruik maken van hun stemrecht. Kortom meer inzetten op het contact houden met de burger. Ook belangrijk om het vertrouwen in de politiek te herstellen.
BRUG-M-lijsttrekker Gulikers ervaart onder de bevolking een tekort aan vertrouwen in de gemeentepolitiek. ,,In Limburg is het vertrouwen laag en in de gemeente Meerssen het laagst van Limburg. De oorzaak ligt in weinig continuïteit van bestuur en er zijn enkele blunders gemaakt met flinke financiële gevolgen.’’ Verder noemt Gulikers een te geringe dienstbaarheid van de lokale overheid funest voor het vertrouwen onder de bevolking van Meerssen. ,,Ik krijg regelmatig te maken met burgers en ondernemers die zich bij de gemeentelijke organisatie niet gehoord voelen. Dat deze er niet voor hen is. Dat is voor ons echt een verkiezingsthema om dit te veranderen. Een dienstbare overheid die de gemeente burgers weer helpt.’’
Rampzalige communicatie bij watersnoodramp
Gulikers zegt diverse signalen te krijgen dat de inwoners de gemeente als tegenwerkend ervaren. Meerssen kreeg ook te maken met overstromingen afgelopen juli. ,,Heel veel ellende voor mensen. Huizen die nu nog steeds niet hersteld zijn.’’ Communicatie, daar schortte het volgens de lijsttrekker van BRUG-M aan. ,,Door die watersnood zaten heel veel burgers in de shit. Je hebt een noodsituatie en dan moet je zorgen dat je als gemeente bereikbaar bent. Burgers zijn in paniek en krijgen een antwoordapparaat. Dan moet je op het gemeentehuis een crisiscentrum hebben dat op zijn minst 18 uur per dag bereikbaar is. Mensen willen een stem aan de lijn krijgen.’’
Als het gaat om contact met de bevolking kijkt de lijsttrekker ook kritisch naar zijn eigen rol. ,,De lagere sociale klasse is moeilijk bereikbaar. We hebben bij BRUG-M nu geen gerichte actie om die er meer bij te betrekken. Dat moeten we beter doen. We staan bekend als partij van behoorlijk intellectueel niveau, daardoor kan je de lagere sociale klasse van je zelf vervreemden.’’
In Veenendaal stelt de ChristenUnie lijsttrekker dat lokale politiek soms lijdt onder de landelijke politiek. ,,Op basis wat ik lees en zie in de media krijg je een beeld dat mensen het vertrouwen kwijt zijn, ze het gevoel hebben dat er toch niet naar ze wordt geluisterd. Dat gaat over politiek Den Haag. Lokale onderwerpen zijn anders maar inwoners zijn niet bezig met dat onderscheid’’, aldus Brunekreeft.
‘Kan FvD-stemmers niet vinden’
De ChristenUnie politica ziet het als haar taak om lokaal mensen meer bij politiek en bestuur te betrekken. ,,Eerlijk gezegd had ik voordat ik de politiek inging geen flauw idee wat ze deden op het gemeentehuis. Ik dacht gechargeerd de burgemeester beslist het allemaal. Als ik dat al denk, dan hebben meer mensen dat.’’ Als raadslid probeerde ze de afgelopen jaren al op een laagdrempelige manier met een blog op Facebook aan de inwoners te laten zien hoe het allemaal werkt op het gemeentehuis. ,,Niet per se vertellen over onze standpunten maar uitleggen wat gebeurt er nou bijvoorbeeld als de burgemeester geïnstalleerd wordt.’’
De lijsttrekker noemt het een worsteling om de ontevreden mensen te vinden. ,,Het is zoeken. Je zit zelf in een bubbel. Natuurlijk is armoede een thema is maar ik ken geen mensen persoonlijk die daarmee kampen.’’ Brunekreeft wil zich daar wel over informeren en bezocht bijvoorbeeld de voedselbank. Dat resulteert in gesprekken met de organisatie maar niet met gebruikers. ,,Ik wil graag persoonlijk met mensen in gesprek maar wil mezelf niet opdringen. Het gevoel geven dat ik mensen gebruik. Het gaat me erom dat ik mensen recht wil doen en naar hen luister. Ik merk daar in terughoudendheid bij mezelf. Ik ga in campagnetijd niet opeens overal aanbellen. Dat zou ik zelf bloedirritant vinden.’’ De lijsttrekker beseft dat ze zo een deel van het electoraat niet bereikt. ,,Ik ken geen Forum-stemmers Ik wil best met ze in gesprek maar weet niet waar ik ze in Veenendaal kan vinden.’’
Gesprek aangaan buiten eigen achterban
De lijsttrekker van de Haagse Stadspartij heeft daar minder moeite mee om inwoners buiten de eigen achterban te vinden. ,,Ik struikel hier soms over de PVV’ers’’, aldus Faïd. ,,Tuurlijk ga ik ook het gesprek aan met mensen die op Richard de Mos stemmen. Deze partij van een ex-PVV’er is de grootste hier. Ook een vorm van emancipatie van mensen die denken ik word niet gehoord.’’ Gesprekken met de achterban van politieke opponenten levert haar inzichten op. ,,Hebben we ons onderwijs wel goed op orde? Ik hoor rare dingen, hebben die mensen niet op school gezeten? Dat je moet uitleggen waarom je het woord wit gebruikt en niet het woord blank. Ik probeer het simpel uit te leggen. Dat is soms ook wel een dingetje, dan leggen we zaken te moeilijk uit. Ik ben van gewoon normale mensentaal praten.’’
Faïd is in tegenstelling tot de andere lijsttrekkers in dit artikel fulltime raadslid. ,,Ik werk me helemaal de tering.’’ Noodzakelijk volgens haar om te weten wat er leeft in de samenleving. Niet over maar met doelgroepen spreken. ,,Gemeentepolitiek is je eigen leven. Je zit heel dicht bij mensen en dan kan je dingen voor elkaar krijgen. Lokale politiek is geneigd om op het stadhuis iets te bedenken, nadat er naar wat deskundigen is geluisterd, een open avondje met wat inwoners en dat is het dan.’’ De lijsttrekker noemt het een ‘nep-democratie, waar mensen moeten participeren bij iets dat al is besloten.’ Funest volgens haar voor het vertrouwen. ,,Je moet je stinkende best doen om dat te herwinnen. Wat bij ons nu erg polariseert is de opvang van status- en daklozen. Dan focust zich vooral op dat participeren maar mensen worden niet meegenomen in de overwegingen want dat kost tijd.’’
Het democratisch proces niet snappen
‘Redelijk laag’, noemt Janssen van de VVD-Eindhoven de betrokkenheid van de inwoners bij het bestuur van zijn stad. ,,Ik besef heel goed dat mensen lokale politiek niet interessant vinden, ik blame ze daar ook niet voor. De meeste mensen hebben toch zoiets van: zorg dat je het goed regelt en val mij er niet mee lastig. Je gaat pas nadenken over politiek, over de overheid, als je dingen niet meer kan doen.’’
Verder vindt de VVD’er dat je omwille van het vertrouwen als bestuur moet ‘uitleggen en feiten presenteren.’ Dat uitleggen blijven doen om te zorgen dat het de middengroepen in de samenleving versterkt. Tegen mensen die geen vaccinatie nemen zeggen: jij doet niet meer mee, en dat gevoel heb ik soms wel, is niet handig. Dan vervreemd je mensen van de samenleving.’’
Janssen ziet de beperkingen van uitleg aan de samenleving. Hij constateert dat veel mensen het democratisch proces niet snappen. Een dilemma. ,,Ik verwacht van iedereen dat ze weten hoe de Nederlandse rechtsstaat in elkaar zit. Stukje staatsinrichting is basics als je kritiek op de overheid hebt.’’ Janssen voelt zich verantwoordelijk voor meer uitleg hierover. Zo werkt hij als lokaal politicus mee aan sessies van ProDemos in het onderwijs. ,,Vind ik belangrijk dat je zelfs op basisscholen al heel simplistisch zaken uitlegt wat we in de lokale politiek doen. Middelbaar- en mbo instellingen kan je al net iets meer mee de diepte in. Hard nodig. Als je op een middelbare school vraagt wie is de baas van de stad, dan zegt de helft de burgemeester.’’
Dichtgesmeten deuren
De VVD-Eindoven gaat in de campagne aanbellend langs de deuren. Dat doen ze met de vraag: wat kan er beter? Janssen erkent dat hij zich daarbij niet op alle Eindhovenaren richt. Er zijn wijken waar de liberalen niet komen. ,,Het heeft allereerst met capaciteit van ons team te maken waardoor we ons richten op de traditionele VVD achterban. We weten waar onze kiezers wonen.’’ Janssen gaat voor het positieve effect. ,,Ik kan makkelijk een VVD-stemmer overtuigen om weer VVD te stemmen. Verstokte SP’er overtuigen is lastig. Dus we gaan voor laaghangend fruit. Geleerd van eerdere campagnes. Zo van: hoi ik ben Lex van de VVD en dat dan drie keer achter elkaar de deur werd dichtgesmeten. Dan is je energie wel weg.’’
Martin Wissenkerke van D66 Goes is kritisch over de manier waarop zijn gemeente met de bevolking communiceert. ,,Het gaat wel steeds beter. Jaar of vijf geleden was het incident op incident. Bijna iedere raadsvergadering raak, dat iemand kwam inspreken.’’ Kern was dan dat de inwoners zich niet gehoord voelden. ,,Communicatie vanuit de gemeente was erg slecht en participatie was een draak in Goes.’’ Wissekerke vertelt dat de griffer had opgemerkt dat dit onderwerp in alle verkiezingsprogramma’s stond. Bijna alle partijen, de griffier en wethouder vormden een werkgroep om de communicatie en participatie te verbeteren. Het zorgde tot tevredenheid van de D66 lijsttrekker voor een digitale tool: Goes praat mee.
Burgerforum
Toch vindt Wissekerke dat de gemeente nog steeds vooral zendt en dan afwacht op reacties. ,,Wij willen vanwege het draagvlak onder de bevolking verder gaan. Aselectief 100 of 150 mensen uit de gemeente uitnodigen. Een burgerforum dus om de mensen het mandaat te geven met plannen te komen. Er is veel meer kennis buiten het gemeentehuis dan daarbinnen. Niet nodig dat plannen altijd op het gemeentehuis worden gemaakt.’’ Wissekerke herhaalt dat het ‘superbelangrijk’ is om aselectief mensen uit te nodigen. ,,Dat het niet de ‘usual suspects’ zijn maar juist de grote groep bewoners die nu niet in beeld is bij de gemeente. Mensen die ook een mening hebben en soms heel verstandige dingen zeggen.’’
D66 gaat in de campagne ook langs de deuren in Goes. Juist niet om de eigen achterban te bereiken. Wissekerke zegt dat zijn inbreng in de campagne daarin is terug te zien. ,,Voorheen gingen we als D66’ers haast vooral bij vrijstaande huizen flyeren of waar een elektrische auto voor de deur stond. Dat wil ik niet meer: we moeten overal zichtbaar zijn. Je kan aan de buitenkant niet zien wat iemand belangrijk vindt en hoe die vertegenwoordigd wil worden.’’ De D66-lijsttrekker zegt ook buiten campagnetijd input uit de samenleving op te halen. ,,Op de fiets dorpsverenigingen bezoeken of in een café gaan luisteren wat er leeft.’’
Spreekuur voor mensen van allerlei pluimage
PVV’er Van Kesteren staat aan de andere kant van het politiek spectrum dan de Haagse Stadspartij maar is eveneens van de gewone mensentaal. Volgens hem is in Groningen het vertrouwen in de politiek heel slecht en voelt ‘het volk’ zich niet vertegenwoordigd.’’ De PVV-politicus verwijst naar een rapport van de Noordelijke Rekenkamer. ,,Dat was vernietigend over de burgerparticipatie.’’ Dat het vertrouwen laag is in de politiek komt volgens Van Kesteren doordat de middenpartijen samen optrekken. ,,Het schuren tegen de macht: iedereen wil op het pluche. De VVD is niet anders dan GroenLinks. PvdA is hier gemarginaliseerd maar zitten overal wel in. Ze zoeken elkaar op en met hulp van media wordt alles wat anders is geframed, kapot gemaakt.’’
Hoe komt de PVV Groningen er eigenlijk achter wat er leeft in de samenleving? ,,Onze fractie houdt spreekuur voor mensen van allerlei pluimage. Dan gaan we aan de koffie, met iets lekkers erbij en dan in gesprek. Ben ik het er niet mee eens, dan zeg ik dat ook.’’ Je zou zeggen dat met zo’n laag vertrouwen in de lokale overheid en politiek de PVV de proteststem in de stad Groningen gaat verzilveren. Volgens Van Kesteren is dat niet te doen omdat zijn partij geen ‘objectieve’ media-aandacht krijgt.
Versnipperende aandacht in de lokale pers
Van Ostaaijen volgt de lokale Groningse politiek niet nauwgezet maar heeft zo zijn bedenkingen bij de suggestie van een mediaboycot. ,,De PVV en FvD, die aan de rand van het spectrum zitten, krijgen best veel aandacht in de landelijke media’’, aldus de Tilburgse universitair docent. Hij ziet wel dat in sommige gemeenten waar politici klagen over weinig persaandacht vrijwel alle partijen dat doen. Er is vooral in verkiezingscampagnes veel gevoeligheid over de rol van de media en de vermeende grotere aandacht die andere partijen dan zouden krijgen. In het algemeen neemt de lokale media-aandacht, vooral tussen verkiezingen door, af. ,,Een verslaggever krijgt dan ineens meerdere gemeenten onder zich. Dan zie je dat de berichtgeving over lokale politiek versnippert. Maar het begint bij interesse. Als er bij lezers minder interesse in de gemeenteraad is, besteedt een krant er minder aandacht aan. Ik vind dat jammer.’’
Een groot deel van de bevolking heeft geen idee waar de lokale democratie zich mee bezighoudt. En hoewel gemeenten volgens Van Ostaaijen best naar behoren functioneren, is die desinteresse in de lokale politiek onwenselijk. Het schort ook aan kennis over de lokale democratie in de samenleving. De universitair docent bestuurskunde vindt het te makkelijk om voor de oorzaak van de breed gedragen desinteresse voor de gemeenteraad enkel naar lokale politici te wijzen. ,,Zeker ze houden vaak te weinig voeling met de samenleving. Dan zeg ik er wel bij dat die lokale samenleving ook zelf weinig doet om zich erbij te betrekken. Beide kanten hebben daar schuld aan.’’ Maar ook de landelijke overheid speelt daarin volgens Van Ostaaijen een rol. ,,Van daaruit worden grote onderlinge verschillen in lokaal beleid al snel als onwenselijk bestempeld en onmogelijk gemaakt. Dat draagt niet bij aan een beeld dat gemeenten zelfstandig belangrijke beslissingen kunnen nemen.’’
Lokale democratie heeft meer potentie
Van Ostaaijen denkt dat partijen tussen verkiezingen door meer in het ophalen van kennis uit de samenleving moeten investeren. Een enorme uitdaging. ,,Bij tal van initiatieven van lokale partijen komt er namelijk haast niemand opdagen.’’ Overigens zegt die geringe belangstelling voor de lokale democratie niets over de cohesie in de samenleving. ,,In Nederland doen in vergelijking met andere Europese landen heel veel mensen vrijwilligerswerk. Voor onze lokale democratie hebben we meer potentie die er nu niet uitkomt.’’
De onderzoeker wikt zijn woorden zorgvuldig en waakt voor te snelle conclusies dat de lokale democratie door weinig publieksaandacht en verminderd vertrouwen in politici in crisis is. Niettemin moeten we alert zijn. Een kant-en-klare oplossing om de samenleving blijvend meer te betrekken bij de lokale democratie is er niet. ,,Verplicht stemmen is niet de oplossing. Je krijgt dan een hoger opkomstcijfertje, maar gaan mensen dan ook beter nadenken over de lokale politiek?’’ Ook ziet Van Ostaaijen weinig in het voorstel om het raadswerk als een fulltime baan te zien. ,,Het is een goede keuze dat het amateurs zijn, dat heeft voordelen, dat je met een been buiten de politiek staat.’’
Meer onderwijs over lokale democratie
Van Ostaaijen reikt handvatten aan om voor de lange termijn de passieve houding van de samenleving bij de lokale democratie te doorbreken. Investeren in onderwijs is daar een belangrijke van. Regulier les over de gemeente en lokale politiek op de basisschool en de middelbare school. Als vast onderdeel van het lesprogramma. ,,ProDemos doet mooie dingen maar het is vaak eenmalig dat ze op een school langs kunnen komen.’’ Gewoon vaker lesgeven over de lokale democratie. Hoe werkt het? Wie gaat waar over? Wat zijn de thema’s, Waarom is het voor mij belangrijk? ,,En volgende week ga je naar het gemeentehuis om de praktijk te zien en te horen. Leerlingen gaan meelopen met de burgemeester.’’ Nu heb ik niet de illusie dat hierdoor iedereen straks is gefascineerd door de lokale democratie. Het is een weg die we kunnen bewandelen. Niets doen is geen alternatief.’’
Grofweg één procent van de bewoners is nu actief in de lokale politiek. Om dat te verhogen verwijst Van Ostaaijen naar de huidige bestuurders, raadsleden en fractiemedewerkers. Die zullen daar een voortrekkersrol in moeten nemen. ,,Laat de lokale democratie enthousiasmeren door mensen die er al enthousiast over zijn.’’ Beter onderwijs en meer enthousiasme van de huidige lokale politici moet op de lange termijn de burgerparticipatie vergroten. Dat is nog geen makkelijke opgave overigens. ,,Er zijn al veel experimenten hiermee. Als je een inwoner vraagt om mee te doen, maak dan duidelijk waaraan ze meedoen. Leg uit wat er met hun inbreng gedaan wordt.’’ Van Ostaaijen zegt iedere keer weer verrast te zijn hoe makkelijk gemeenten daar overdenken. ,,Dan maken ze het aan de voorkant interessant maar aan de achterkant gebeurt er niets. Zo’n meedenkende inwoner laat dan de wethouder de volgende keer doorlopen.’’
Partijen uitsluiten
Van Ostaaijen ziet geen ontwikkelingen dat polarisatie de komende gemeenteraadsverkiezingen overheerst. ,,Zeker niet als het gaat om polarisatie in de zin van bestrijden en negeren. Dat vind ik grote woorden voor de huidige situatie in de lokale democratie.’’ In de campagne en uitslag kunnen grote polariserende thema’s als corona, economische ongelijkheid, klimaat en identiteit wel een rol gaan spelen. ,,Gemeenten zijn geen autonome losgezongen regio’s en landelijke thema’s bepalen ook hoe mensen stemmen, ondanks dat gemeenten over andere thema’s gaan.’’
Het woord crisis voor de lokale democratie in 2022 zal je Van Ostaaijen niet horen gebruiken. Zoals gezegd speelt wel de impact van Den Haag een steeds grotere rol in de keuze die Nederland maakt voor de gemeenteraden. Zorgt polarisatie over grote maatschappelijke thema’s ervoor dat partijen elkaar straks in de college-onderhandelingen uitsluiten? Van Ostaaijen stelt dat het heel lastig is te bepalen waarom partijen in de lokale politiek weigeren met elkaar in een college te zitten. ,,Er vallen altijd partijen af. Wat is de grens tussen afvallen in het proces of bij voorbaat uitgesloten zijn? Dat is vaak een heel dun lijntje. Vaak wordt er niet gezegd wat de reden is waarom een partij niet mag meedoen.’’
Ook de grootste partijen vallen soms buiten de boot bij de collegeonderhandelingen. Van Ostaaijen deed er onderzoek naar. ,,Mooi voorbeeld is Barendrecht. Alle andere partijen moesten samen in de coalitie om de grootste partij er buiten te houden. Die partij vindt dat schandalig. De andere partijen zeggen: ‘we hebben onderling meer vertrouwen, het is gewoon democratisch wat we doen.’’ De bestuurskundige voegt er aan toe: ,,ook daar zit wat in.’’
Zorgen om racisme in lokale politiek
De lijsttrekkers uit dit verhaal is gevraagd of ze al voor de verkiezingen kunnen aangeven met wie ze absoluut niet in een college gaan samenwerken? Fatima Faïd is er duidelijk over. ,,Wij van de Haagse Stadspartij sluiten Forum en de PVV uit. Na de minder, minder uitspraken van Wilders steunen wij niks van de PVV. Wij steunen uit principe geen enkele motie van ze. Over Forum hebben we pas een statement uitgedaan: we gaan niet met fascisten om tafel.’’
BRUG-M lijsttrekker Gulikers kent geen partijen in Meerssen met die hij nu al uitsluit voor samenwerking. Mochten landelijke partijen aan de rechterkant plannen hebben voor Meerssen hebben, de kans om met BRUG-M in een college te gaan is nihil. ,,Ondanks dat aanhangers ervan in onze gemeente wonen, zou ik FvD persoonlijk uitsluiten. Baudet is een gigantische fantast. Ze dwepen met symbolen die sterk rieken naar fascisme. Je mag toch hopen dat zulke mensen nooit aan de macht gaan komen. Daar maak ik me grote zorgen over. De PVV van Wilders twijfel ik over. Ik vind zijn stijl niet goed maar sommige van zijn standpunten kan ik me iets bij voorstellen. Opmerkingen over vluchtelingen en allochtone mensen staan heel ver van me af.’’
In Veenendaal heeft Brunekreeft het onderwerp uitsluiting binnen de lokale CU-afdeling ook niet besproken. Geen reden voor. ,,Ik zie in onze gemeente geen partijen die een manier van communiceren hebben waardoor ik er na de verkiezingen niet mee zou samenwerken. Op persoonlijke titel zou ik het wel heel erg lastig vinden om op te trekken met partijen die racistisch zijn. Aan de andere kant moet ik ook zelf mensen niet uitsluiten.’’
Niet accepteren regenboogvlag is ondergrens
De Goese D66-lijsttrekker stelt dat voor hem de grens ligt bij een wethouder die geen regenboogvlag wil hijsen. Wissekerke: ,,Ieder mens is uniek en verdient respect. En niet acceptatie. Dat is echt voor mij echt de ondergrens voor samenwerken. Wij van D66 willen in 2023 de Roze Zaterdag in Goes organiseren, dat is in heel Zeeland nog nooit gebeurd. Dat zou een nieuw college full swing moeten ondersteunen.’’
Janssen van de VVD-Eindhoven houdt bij collegeonderhandelingen op voorhand alle opties open. ,,Ik zal niet als eerste de SP uitkiezen maar wil niemand als persoon of een partij uitsluiten. Ja Forum voor Democratie doet mee hier in Eindhoven. Ik ken ze niet, ken hun programma nauwelijks. Maar als ik kijk hoe deze partij landelijk opereert, kan ik me er niets bij voorstellen dat we daar mee gaan samenwerken, maar ook niet uitsluiten.’’
Niet met PVV in college
De PVV in Groningen maak zich geen illusie over collegedeelname na de verkiezingen. ,,Wij worden in debatten toch al regelmatig buiten de orde geplaatst. Ook als de PVV met redelijke en constructieve voorstellen komen. De meeste machtspartijen willen niet met de PVV in een college. Dat is niet democratisch. Van Kesteren zegt dat de PVV daarentegen wel met andere partijen samenwerkt. ,,Wij stemmen nu soms ook met GroenLinks of D66 mee. Polarisatie komt niet door Forum of door PVV, dat is een gezamenlijke verantwoordelijkheid.’’
