Afgelopen maandag plaatste @deSpeld op Twitter een tweet over de immers zo geplaagde Telegraaf-journalist Wierd Duk. Ze schreven vanaf hun account:
“Oproep: voor een reportage ben ik, @wierdduk, op zoek naar bezorgde burgers die zich in de steek gelaten voelen door de overheid en daarom apengeluiden maken in een voetbalstadion. Mail: w.duk@telegraaf.nl of stuur DM. Dank!”
De journalist was natuurlijk niet blij met deze satirische grap van de Speld. Al snel blokkeerde hij iedereen die er een andere mening op na hield over de tweet dan hij. Tal van cynische reacties werden geplaatst onder De Speld. En terecht, want als je het cynisme en de satire van deze grap niet kunt begrijpen, moet je misschien toch nog eens een lesje Nederlands gaan volgen op de middelbare school. Ironisch genoeg klaagde Duk in het verleden zelf al eens op Twitter dat mensen zijn satire niet begrepen.
Wat is dat nou, ‘satire’?
Satire is van origine een literair genre waarbij simpelweg iets of iemand op de hak wordt genomen. Voormalig emeritus-hoogleraar Engels aan de universiteit van Hull Arthur Pollard schreef in zijn boek Satire dat de schrijver of maker van de satire als doel heeft om het publiek te verleiden en te overtuigen van een bepaald impliciet verlangen. Toch is het belangrijk te beseffen dat satire altijd bewust is van het verschil tussen wat het onderwerp ‘echt’ is en wat het ‘zou kunnen zijn’.
Laat dat nu precies zijn wat De Speld zo sterk doet. We weten dondersgoed dat het platform van De Speld vol staat met satirische content. Gebruikmakend van het online platform Twitter waar menigeen over elkaars mening heen valt is dit een uitgelezen kans om de journalist in kwestie op de hak te nemen. Zeker omdat Twitter zijn eigen favoriete medium is.
Toch is het belangrijk te beseffen dat satire altijd bewust is van het verschil tussen wat het onderwerp ‘echt’ is en wat het ‘zou kunnen zijn’.
Of neem het programma Promenade. Daar nemen acteur en programmamaker Diederik Ebbinge en andere comedians het nieuws van de week met een korreltje zout. Promenade nam de moeite om een speciale rubriek in te lassen genaamd ‘Krantje maken’ waarin Duk en zijn collega Wouter de Winther worden gerepresenteerd als twee journalisten die graag het randje met de waarheid opzoeken. Wat dat betreft zou je bijna kunnen stellen dat Duk zelf satirisch nieuws publiceert, maar dat is natuurlijk niet waar. We weten dondersgoed waar de grens ligt tussen echt en nep, precies zoals satire het beaamt.
Een van mijn persoonlijke satirische guilty pleasures is Mediacourant. De maker(s) van deze site, niemand weet precies wie het is/zijn, heeft de gewoonte om met name bekende Nederlanders op de hak te nemen. Zo wordt zangeres Samantha Steenwijk steevast ‘Samantha – dieetpil – Steenwijk’ genoemd, naar aanleiding van het gerucht dat juicevlogger Yvonne Coldeweijer de wereld inslingerde. Zij geloofde Steenwijk niet en vergrootte het uit op haar juicekanaal. Mediacourant plukt vervolgens de komische aspecten eruit en voegt zo nu en dan een sneer toe.
Ook is er meestal een ietwat ongelukkige foto te zien van de BN’er in kwestie. Van een chagrijnige Linda de Mol, een rokende professioneel weduwe Rachel Hazes, tot een onderkin van Gordon. Menig geplaagd BN’er is boos op Mediacourant, maar zeg nou zelf: de meesten hebben nu eenmaal wat lange tenen.
Gelukkig zijn er ook nog bekende Nederlanders die wél over een goeie portie zelfspot beschikken. Zo kwam Peter R. de Vries met alle liefde opdraven voor een gastoptreden in Promenade en slaat Angela de Jong ook maar wat graag op haar eigen gong. Goede satire moet je immers waarderen.
Van nationaal belang
Satire speelt ook een rol van nationaal belang. Door middel van humor kan er een breed publiek worden aangesproken. Soms zet satire aan tot een gevoel van geluk en grappigheid, zoals De Speld vooral als doelstelling heeft. Maar soms wordt satire juist ingezet om kritiek te leveren op maatschappelijke vraagstukken, zoals politieke kwesties en aangelegenheden.
Pollard stelt dat een onderwerp van waarde moet zijn om de draak ermee te steken. Om ertegen te protesteren. Het moet een of meer punten raken van een ervaring die mensen delen. Komedie of tragedie kunnen deze onderwerpen wellicht vieren, maar satire moet het juist onderuit halen door het een spiegel voor te houden. Het onderwerp moet als het ware dus een kritische blik werpen op zichzelf, met dank aan de satirist. Satire is dus niet zozeer een parodie, maar heeft een missie.
Komedie of tragedie kunnen deze onderwerpen wellicht vieren, maar satire moet het juist onderuit halen door het een spiegel voor te houden.
Arjen Lubach legt in zijn programma’s Zondag met Lubach en De Avondshow met Arjen Lubach de actualiteit onder de loep. Door in te zoomen op kleine – soms onderbelichte – onderwerpen en deze uit te vergroten met een komische inslag, weet Lubach de kijkers aandacht te trekken. Vervolgens is er de diepere laag waarin hij kritiek uit op bijvoorbeeld politiek beleid of keuzes van bewindvoerders. Jeroen Woe en Niels van der Laan doen het ook in Even tot Hier, waarbij ze op satirische en humoristische wijze – vaak omlijst door muziek – personen uit de actualiteit kritisch aanpakken. Zoals werd Johan Derksen ten tijden van ‘de kaarsenrel’ of ‘racistische uitlatingen’ niet gespaard. Of neem Dit Was Het Nieuws waar comedians de krantenkoppen doorspitten en grappen maken of een subtiele knipoog geven naar serieuze onderwerpen.
Universitair Hoofddocent aan de Faculteit der Maatschappij- en Gedragswetenschappen aan de UVA Mark Boukes deed onderzoek naar hoe politieke satire stemgedrag tijdens verkiezingen kan beïnvloeden. Uit zijn analyse van de Tweede Kamerverkiezingen in 2017 bleek al dat PVV-stemmers geen fan zijn van Zondag met Lubach. Mensen halen hun informatievoorziening volgens Boukes niet alleen uit het journaal en de kranten, maar ook uit entertainment.
Satire kan volgens Boukes ingewikkelde onderwerpen helderder uitleggen, zoals klimaatverandering, een economische recessie of wetenschap. Door het onderwerp in een ander narratief te zetten, verandert het perspectief dat het publiek heeft op dit onderwerp. Humor zorgt vervolgens weer dat het beter te begrijpen wordt en dus toegankelijk.
Ofwel, laten we satire dankbaar zijn. Sommigen kijken geen nieuws omdat het te ingewikkeld voor hen is, of het interesseert ze gewoonweg niet. Maar satire kan dan juist een vorm zijn om toch die informatievoorziening te brengen.
