Het is zes uur ’s avonds. Het aroma van gebakken aardappelkoeken, oftewel Latkes, die gemaakt worden met Chanoeka, doet watertanden. ‘Vandaag vieren we het mirakel van de olie, dus we gaan veel frituren!’ vertelt de Amerikaanse Sophia Pekowsky (27). Ze keert de gebruinde Latkes met een houten lepel om in de pan. ‘Het is een traditie die hoort bij de Asjkenazische keuken.’
Drie jonge mensen zijn bezig in de keuken van ontmoetingsplek De Voorkamer in de Utrechtse wijk Lombok, waar dit feest plaatsvindt. Bij binnenkomst hangt er een poster aan de muur met een QR-code om geld in te zamelen voor humanitaire hulp aan Gaza. Op een plank die de keuken scheidt van de zitruimte staat een bord matzeballen. Deze traditionele Joodse knoedels worden normaal met Pesach gegeten, maar nu gaan ze in de soep
Het krullende bruine haar van Sophia is in een knotje opgestoken. Ze zet een haarlok vast met een haarspeld in de vorm van een stuk watermeloen. Het symbool ontstond als reactie op het Israëlische verbod op Palestijnse symbolen en uitingen van identiteit, zoals de Palestijnse vlag. Op haar paarse shirt prijkt een geprinte remake van het bekende schilderij De geliefden van René Magritte; twee zoenende hoofden gesluierd met keffiyehs.
Makkabeeën
De leden van Erev Rav, het antizionistische Joodse collectief dat deze avond organiseert, komen bijeen om een kritische blik te werpen op de symboliek van dit festival. Chanoeka herdenkt de triomf van de Makkabeeën op het Grieks-Syrische leger in 164 v.Chr. Aanleiding van de Makkabese opstand was dat koning Antiochus IV Epiphanes van het Grieks-Syrische rijk, de Joden in Jeruzalem verbood om hun religie te beoefenen en beval om Griekse goden te aanbidden. Toen de Makkabeeën na een oorlog van drie jaar de Tweede Tempel terugwonnen, vonden ze een oliekruikje dat groot genoeg was om de menora, een zevenarmige kandelaber, één dag te laten branden. Tot hun verbazing brandde de menora echter acht dagen lang; een mirakel dat de Joden elk jaar acht dagen lang vieren, vanaf 25 kislev volgens de Hebreeuwse kalender.
De koks zwaaien naar de gearriveerde gasten. Vrijwel iedereen maakt een opmerking over de lampjes aan het plafond; ‘It’s really nice here!’ De gerechten worden op de tafel gezet door nieuwkomers die hun hulp hebben aangeboden. Gesprekken in het Nederlands, Engels en Arabisch vullen de ruimte en vermengen zich met de achtergrondmuziek. Sophia zet een kleine menora op tafel en met de hulp van een jonge man met een keffiyeh voorziet ze deze van kleine verjaardagskaarsen. Met een aansteker smelten ze de onderkant van de kaarsjes zodat ze op de standaard blijven plakken.
‘Sommigen zien de Makkabeeën als nationalisten die voor een Joods land hebben gevochten, wat een meer zionistische interpretatie van het verhaal is,’ vertelt Sophia aan de luisteraars die nu allemaal plaats hebben genomen. ‘Anderen zien de Makkabeeën als fanatiekelingen die het tegen de meer seculiere Joden opnamen als afwijzing van de Joodse assimilatie.’ Daarbij verwijst ze naar de hellenistische Joden. ‘In die zin is de Chanoeka een symbool van afwijzing van Joodse assimilatie in andere gemeenschappen.’
Hoop in de duisternis
Toch is het feest juist een symbool geworden van Joodse assimilatie. Dat geldt vooral in de VS, waar het soms zelfs ‘De Joodse Kerst’ wordt genoemd. Er zijn Chanoekabomen en sommigen dragen ‘lelijke Chanoekatruien’, vertelt Sophia. Het feest is ook symbool geworden voor de Amerika-Israël-betrekkingen. Elk jaar is er een Chanoekafeest in het Witte Huis, een traditie die voormalig president George W. Bush is begonnen. Als Sofia vertelt dat de Amerikaanse ambassadeur in Israël in 2014 een menora in de vorm van een Iron Dome cadeau kreeg van Het Witte Huis, laten haar toehoorders afkeurende geluiden horen.
Een aantal deelnemers deelt jeugdherinneringen – veel verhalen over eten –, en uiten hun dankbaarheid dat ze vandaag dit feest kunnen vieren, zonder dat ze het Jodendom met Israël associëren. Erev Rav-lid Itaï van der Wal deelt zijn gedachten van de afgelopen weken: ‘Ik denk niet dat ik ooit zo’n verdrietige en zware Chanoeka heb gevierd. Sinds de vroege dagen van de genocidecampagne in Gaza, is de strook afgesneden van voedsel, water en olie.’ De sfeer slaat om. Zodra Gaza wordt genoemd, is het stil. Mensen luisteren aandachtig en kijken geëmotioneerd. ‘Ik zie een hartverscheurende analogie tussen het verhaal over het wonder van de acht dagen brandende menora en de grote schaarste die daar vandaag op alle vlakken geldt. Een wonder lijkt nu onmogelijk, maar mensen in Palestina en over de hele wereld komen in opstand. Hoe verschrikkelijk cliché dit ook klinkt: er is enige hoop in de duisternis. Dat is waar dit feest voor staat.’
BDS-beweging
Het eten staat klaar, waaronder een Palestijnse venkelsalade met appels. Hossam Al-Farra (27) uit Gaza herkent dit gerecht, maar herinnert zich dat de salade met granaatappel werd bereid in plaats van gedroogde cranberries. Ook hij vindt het bijzonder dat hij vandaag Chanoeka kan vieren met een Joodse gemeenschap. ‘Een van de grootste problemen met dit onderwerp is dat het de mensen verdeelt, waardoor het lijkt alsof het een religieuze oorlog is en dat Palestijnen en Joden nooit samen in vrede kunnen leven. Dit is volledig onjuist. We hebben veel gemeen op het gebied van religie, cultuur en taal. Het is geen ultimatum. Het is niet een keuze tussen deze mensen óf die. De bevrijding van de Palestijnen hoeft niet ten koste te gaan van de Joodse gemeenschap.’
Aan de tafel waar hij zit wordt de Duitse steun voor Israël bekritiseerd. De internationale BDS-beweging [Boycott, Divestment, Sanctions], die oproept tot een verhoging van de economische druk op Israël om de bezetting te beëindigen, is in 2019 als antisemitisch bestempeld door het Duitse parlement. Vorig jaar was het tweede jaar waarin alle Nakba-protesten en herdenkingsactiviteiten in mei verboden werden. Sinds kort is het in de staat Saksen-Anhalt een voorwaarde voor het krijgen van een verblijfsvergunning dat je Israël steunt.
Na deze voorbeelden komt Nederland ineens over als zeer progressief. Een verandering in de Nederlandse houding ten opzichte van Israël lijkt mogelijk. ‘Je merkt het verschil al aan de politieaanwezigheid bij pro-Palestijnse protesten’, vertelt de Duitse Zolwei aan de groep. ‘Hier is de hoeveelheid politie bij demonstraties standaard, maar in Duitsland is de hoeveelheid oproerpolitie die tijdens deze demonstraties wordt ingezet krankzinnig. De agenten omsingelen het protest en je mag het vervolgens niet meer verlaten. Heel vreemd.’
Antiboycotwetten
Yuval Gal, medeoprichter van Erev Rav, heeft het over de verjaardagskaarsen op de menora, die al snel zijn opgebrand. ‘Ik wilde graag speciale menorakaarsen kopen, maar ben erachter gekomen dat die uit Israël worden geïmporteerd.’ Zijn gesprekspartner is onlangs lid geworden van BDS Nederland. De 23-jarige Mayim deelt een verhaal over zijn recentelijke sollicitatiegesprek bij een bedrijf dat speelgoed maakt. ‘Toen ze erachter kwamen dat ik Joods ben, vertelden ze enthousiast dat ze hun producten binnenkort ook aan Israël zouden gaan verkopen. Ik was echt beledigd, omdat ze ervan uitgingen dat ik hier als Joods persoon blij mee zou zijn. Terwijl ik er totaal niet achter stond. Waarom zou je nu deze keuze maken als bedrijf?’
In de VS is de BDS-beweging door het Amerikaanse ministerie van Buitenlandse Zaken bestempeld als antisemitisch. Daarnaast zijn in veel staten antiboycotwetten van kracht; bedrijven die tot een boycot oproepen worden gestraft. Onlangs heeft het Huis van Afgevaardigden in de VS een wet aangenomen die antizionisme als antisemitisme beschouwt. ‘Het feit dat een wet in de Verenigde Staten zo snel wordt aangenomen, terwijl zaken als een staakt-het-vuren of bescherming voor minderheden niet kunnen, is walgelijk,’ zegt Mayim.
Verwarring tussen antizionisme en antisemitisme
Op de achtste dag van Chanoeka dit jaar organiseerden de activisten van de Amerikaanse organisatie Jewish Voices for Peace een actie waarbij ze acht verschillende bruggen en snelwegen afsloten. Ze vroegen aandacht voor Gaza en eisten een staakt-het-vuren. Sophia vindt de actie een goed voorbeeld van de heruitvinding van het feest. ‘Een belangrijk aspect van de Joodse traditie is het bestuderen van de Torah en het herinterpreteren van de waarden daarvan,’ zegt ze. ‘Het is essentieel om te reflecteren op dit feest, erover discussiëren en nieuwe manieren te vinden om het te vieren, buiten het zionisme om. Als niet-zionistische Joden kunnen we het religieuze fundamentalisme van de Makkabeeën in twijfel trekken en de staat Israël bekritiseren, en tegelijkertijd de kracht van het Joodse volk vieren.’
Sophia is bezorgd over de verwarring die bestaat tussen antizionisme en antisemitisme in de VS en de rest van de wereld. ‘Antisemitisme is een reëel probleem dat verschillende vormen kan aannemen. Eén daarvan is de veronderstelling dat alle Joden hetzelfde zijn, of één standpunt ondersteunen. Er is niets zo antisemitisch als het Jodendom koppelen aan een staat die genocide pleegt. Het is antisemitisch om aan te nemen dat alle Joden Israël steunen.’
Foto’s: Chanoeka-viering van Erev Rav bij de Voorkamer in Utrecht (Judy Karajoli)
