Het is zeven uur ’s ochtends, maar op het perron van het negentiende-eeuwse station van Belo Horizonte begint het zweet al onder mijn hemd te prikken. Mijn rugzak drukt zwaar op mijn schouders. Het is 2006 en ik ben een toerist, geen idee heb ik ervan dat ik amper een jaar later naar Brazilië zou verhuizen om er correspondent te worden. Maar een toevallige ontmoeting aan boord van de trein die langs het perron staat en waarvan de deuren nu sissend opengaan zou mijn kijk op het land voor altijd beïnvloeden.
De wereld van de SamSam
Ik kijk op het kaartje in mijn hand en zie dat ik bij de verkeerde wagon sta. Door het gedrang loop ik langs de oude, hoge rijtuigen naar voren. Ik stap naar binnen en bevind me in een wereld die ik alleen maar ken uit de SamSam, een tijdschrift over ontwikkelingssamenwerking dat we op school bij aardrijkskunde lazen. Ik gooi mijn rugzak in het rek, zoek op mijn iPod relevante reismuziek op en probeer het me gemakkelijk te maken in mijn met bruin kunstleer beklede stoel, een raamplaats.
IJzererts en passagiers
De 664 kilometer lange spoorlijn die de ijzerertsmijnen van Minas Gerais met de havens aan de kust van Espírito Santo verbindt is in handen van Vale, een van ’s werelds grootste mijnbouwconcerns. De meeste treinen die over de lijn naar de Atlantische Oceaan kronkelen zijn oneindige slangen van wagons vol ijzererts, maar als tegenprestatie voor het gebruik van de spoorweg moet Vale dagelijks in beide richtingen ook een passagierstrein laten rijden.
Tot de jaren vijftig had Brazilië een uitgebreid spoornet, maar vandaag de dag resteren daarvan voor passagiers alleen nog de lijn tussen Belo Horizonte en Vitória en de eveneens door Vale onderhouden lijn tussen São Luís in Maranhão en de binnenlanden van Pará.
Dagelijks vervoert Vale tussen Minas Gerais en Espírito Santo een kleine drieduizend reizigers. Niet gek, als je bedenkt dat de trein veertien uur over het traject doet – en de bus slechts zeven. Een treinkaartje kost echter maar de helft van een buskaartje – dus wie de tijd heeft, kiest voor het spoor.
Gezelschap
Dat is het geval van de vrouw die, vlak voor de trein uit Belo Horizonte vertrekt, op de lege stoel naast mij neerploft. Haar achtjarige zoontje reist voor niks – want op haar schoot. De vrouw is van mijn eigen leeftijd en probeert onmiddellijk een gesprek aan te knopen. Daar zit ik helemaal niet op te wachten, want mijn Portugees staat nog in de kinderschoenen. Ik heb echter weinig keus in de zaak: ik zit immers ingebouwd.
Maar wie een rit van veertien uur voor de boeg heeft lacht om een taalbarrière. Terwijl de trein door de achtererfjes van een favela Belo Horizonte uitslingert weet de vrouw me duidelijk te maken dat zij en haar zoontje niet zo maar een dagtripje maken. Dit is voor hen een enkele reis Espírito Santo: ze zijn op zoek naar betere leefomstandigheden.
Door donkere bergen en langs een roodbruine rivier
Ondertussen klimt de trein tergend langzaam tussen afwisselend groene en grauwe hellingen de bergen in; telkens als een tegemoetkomende goederentrein knarsend en gierend voorbijtrekt of als onze trein een van de tientallen tunnels induikt valt het gesprek noodgedwongen stil. De raampjes van onze tweedeklassewagon kunnen wel dicht, maar dan zweten we ons binnen de kortste keren een ongeluk: buiten is het vijfendertig graden en er is geen airco.
Halverwege de rit – de trein glijdt traag langs de luie, roodbruine Rio Doce – is het zoontje van de vrouw een jengelaanval nabij. Hij wil zijn benen strekken, maar daar heeft zijn moeder geen zin in. Dus ga ik met hem op pad. Samen lopen we de hele trein op en neer en proberen de wagons te tellen, maar het zijn er te veel.
Pen of zwaard?
Als hij weer bij zijn moeder op schoot kruipt wil hij weten wat voor werk ik doe. ‘Jornalista’ blijkt een Portugees woord te zijn dat ik wel ken, maar hij nog niet. Met kromme zinnen en handen en voeten leg ik het hem uit. Ik geef hem een pen cadeau, stiekem hopend dat dat hem zal inspireren later ook journalist te worden, maar hij heeft zijn beroepskeuze al gemaakt: “Als ik later groot ben word ik soldaat.”
Dat hij het zeker weet, blijkt uit het fotootje in het sleutelhangertje dat zijn moeder me, vlak voordat de twee op het voorlaatste station uitstappen, in de handen drukt. Met dit aandenken in mijn broekzak help ik hen hun hebben en houwen, ingepakt in kartonnen dozen en plastic zakken, uit te laden. Op het onverlichte perronnetje – het is inmiddels donker – staat de broer van de vrouw hen op te wachten. Ze sjouwen achter hem aan, een nieuw leven tegemoet.
Sleutelmoment
Zelf stap ik een half uur later uit. In Vitória ligt het eindpunt niet zoals in Belo Horizonte midden in het centrum van de stad, maar in de behoorlijk ongure randgemeente Cariacica. Het is negen uur ’s avonds en ik vraag een taxichauffeur me naar een betaalbaar hotel te brengen. Daar pas zie ik in de spiegel mijn gezicht. Dat zit onder de grijsgrauwe glitter: ijzerertsstof dat de hele reis lang door het open treinraampje in mijn gezicht gewaaid is. ‘Pó Mineiro’ noemen ze dit verschijnsel in Vitória, het ‘gezichtspoeder’ waaraan mensen die pas uit Minas Gerais zijn aangekomen te herkennen zijn.
De namen van mijn eigen reisgezellen uit Minas Gerais ben ik allang vergeten; adressen hebben we niet uitgewisseld. Maar de sleutelhanger die ik die dag kreeg heb ik nog altijd, als herinnering aan een treinreis die een sleutelmoment zou worden in mijn carrière als Braziliëcorrespondent. Het was namelijk de eerste keer dat ik intensief kennismaakte met het soort Braziliaan vanuit wiens oogpunt ik dit land het liefst belicht: het soort Braziliaan dat alle economische vooruitgang ten spijt geen auto bezit en aangewezen is op bus of trein.
Reisinformatie
Ik heb deze treinreis in beide richtingen gemaakt; landschappelijk is de rit in westelijke richting (Vitória – Belo Horizonte) wellicht iets interessanter, want in oostelijke richting mis je in het donker de suikerbroodbergen van Espírito Santo.
Vertrek en aankomst
Dagelijks – ook op zondag – rijdt er in beide richtingen één trein. Vertrek uit Belo Horizonte is om 07:30, aankomst in Vitória (Cariacica) volgens schema om 20:11. Vertrek uit Vitória (Cariacica) is om 07:15, aankomst in Belo Horizonte volgens schema om 20:10.
De ervaring leert dat de trein stipt op tijd vertrekt maar onderweg een uur tot anderhalf uur vertraging oploopt.
Kaartjes
Een enkeltje (tweede klasse) van begin tot eindpunt kost R$56 / €18,30. Er is ook een eerste klasse (die heeft airco): R$87 / €28,50. Lunch (kip / vlees met bonen en rijst) zit hierbij inbegrepen. Er komt ook een karretje met water, frisdrank en chips langs (niet inbegrepen.)
Belangrijk: kaartjes zijn alléén bij de stations verkrijgbaar. Vanwege de lange wachtrijen voor het loket moet je zeker anderhalf à twee uur van tevoren naar het station gaan. Er worden geen staanplaatsen verkocht, dus je kunt pech hebben. Je kunt je kaartje natuurlijk ook een dag van tevoren kopen, maar dat betekent bij vertrek vanuit Vitória een extra trip naar buurstad Cariacica, waar het station is (zie foto rechts.)
Als je toch in Vitória bent, bezoek dan vooral het voormalige station in tweelingstad Vila Velha, dat ingericht is als spoorwegmuseum.
Officiële informatie is beschikbaar op de site van Vale, echter alleen in het Portugees.
