Papieren kranten liggen keurig opgestapeld op een schrootkar waar straatjutters normaal gesproken de straten van Istanbul mee afstruinen. Nu maakt de kar onderdeel uit van de 13e Istanbul Biënnale. Het Nederlandse kunstenaarsduo Wouter Osterholt en Elke Uitentuis toerde er met een reusachtige hand mee door de metropool. Ze verzamelden reacties van passanten op de vernietiging van het vredesmonument in Kars, aan de Armeense grens. De reacties namen ze uiteindelijk op in de krant.
Nadat de Turkse premier Tayyip Erdogan het monument als monsterlijk betitelde, verordonneerde hij de vernietiging ervan. “Toen we met de hand, die als laatste overbleef tijdens de vernietiging, door Istanbul reden, ontlokte het spontaan reacties van voorbijgangers. In Pangalti, een wijk met veel Armeense bewoners verwelkomden de mensen ons hartelijk en soms zelfs emotioneel. In Kasimpasa, een meer conservatieve wijk, zagen sommige mensen ons aan voor demonstranten," aldus Osterholt. Door de handuitdrukkingen van verschillende mensen in gips te gieten en naar Kars te brengen creëerden Osterholt en Uitentuis een democratisch forum van mensen die niet gehoord werden. Het Monument voor de Mensheid – Helpende Handen is één van de vele werken tijdens de biënnale die het publieke domein behandelen en waar politiek en kunst samenkomen.
Terugtrekking uit Gezi Park
Met die insteek ging curator Fülya Erdemci maanden geleden aan de slag met de invulling van de biënnale. De Turkse economie groeit als kool, maar welke prijs betaalt de publieke ruimte daarvoor? Aanvankelijk had Erdemci verschillende locaties in de open lucht – waaronder Gezi Park – op het oog, maar de onrustige zomer gooide roet in het eten: “Toen we ons afvroegen wat het zou betekenen de kunstprojecten te realiseren met toestemming van dezelfde autoriteiten die de vrije meningsuiting van hun eigen burgers niet toestonden, concludeerden we dat (…) de hele raison d’etre achter de projecten weg zou vallen,” schrijft ze in de catalogus van de biënnale.
De impact van de Gezi Park protesten is onvoorstelbaar groot geweest
Ze besloot tot terugtrekking van de voorziene locaties met als doel ruimte te laten aan spontane, creatieve (kunst)uitingen die tijdens de protesten ruimschoots aanwezig waren. Erdemci en haar team lieten verschillende werken aanpassen en vonden razendsnel vijf locaties bereid de biënnale van onderdak te voorzien. Het besluit tot terugtrekking kwam de organisatie op stevige kritiek te staan. Kunstcriticus Ӧzkan Gölpinar vindt dat de biënnale door de werkelijkheid is ingehaald: “De impact van de Gezi Park protesten is onvoorstelbaar groot geweest. Het is jammer dat de kunst nu toch binnen de muren van de kunst blijft en losstaat van de politieke werkelijkheid. Dit jaar werd namelijk bij uitstek duidelijk dat politiek en kunst hand in hand gaan en soms botsen.”
De biënnale zelf in gevaar
Een oude havenloods aan de Bosporus vormt nu het zenuwcentrum van de biënnale. Buiten verwelkomt een hijskraan met sloopbal de bezoekers. De bal zwengelt dreigend heen en weer, maar zwaait net voor hij het gebouw raakt weer terug. Kunstenaar Ayse Erkmen verwijst met de bal naar de toekomstige bestemming van de locatie, waar net als op zo veel plekken een hotel annex winkelcentrum moet verrijzen. Zelfs de biënnale is in gevaar, is de boodschap. Symbolisch genoeg is bangbangbang het enige kunstwerk dat in de open lucht te zien is.
De razendsnelle stadstransformatie was niet alleen aanleiding voor de Gezi Park protesten, maar vormt ook een belangrijk thema van de biënnale. Tijdens een lezing aan de Bosporus Universieit bood Erdemci een historisch perspectief: “De huidige gewelddadige transformatie van Istanbul is ingrijpender dan de transformatie tijdens de overgang naar het Ottomaanse rijk, evenals die tijdens de overgang naar de Republiek.”
Grote kunstprojecten bestaan in Turkije bij de gratie van privaat geld
Eén van de meest in het oog springende kunstwerken die de transformatie behandelt is het Sulukule Platform, op de bovenste verdieping van een voormalige Griekse basisschool. Er is een ruimte ingericht die het verhaal van één van de oudste zigeunerwijken ter wereld vertelt. Rauwe rappers bezingen de ondergang van hun buurt, kinderen spelen op foto’s tegen de achtergrond van hun verlaten woningen en krantenknipsels over de transformatie hebben tot doel een debat te creëeren over de te betalen prijs in de overgang van de oude naar de nieuwe wereld.
Regelrechte aanklacht
Het project Networks of Disposession, dat op dezelfde verdieping te vinden is, heeft een ander doel. De kaart is een regelrechte aanklacht die de relaties tussen de verschillende belanghebbenden betrokken in de transformatie blootlegt. Een team van vrijwilligers werkte drie maanden lang om de relaties tussen de verschillende kapitaalgroepen achter bouwprojecten in kaart te brengen. Het levert een interessante kaart op die antwoorden biedt. De gebrekkige media aandacht voor de gewelddadige transformatie van de publieke ruimte wordt opeens een stuk duidelijker als blijkt dat veel holdings naast opdrachtgever van bouwprojecten tegelijkertijd ook eigenaar van verschillende televisiestations zijn.
Omdat biënnale-hoofdsponsor Koç Holding vergelijkbare lijntjes heeft lopen, bleek de biënnale vatbaar voor kritiek. Tijdens de lezing op de Bosporus Universiteit kreeg de biënnale bijval van een spreker uit het publiek. Zij vroeg zich af of ze tevredener zou zijn geweest als de Turkse staat in plaats van Koç voor financiële steun had gezorgd. Het antwoord liet zich raden. Omdat de Turkse staat niet of nauwelijks kunst financiert, bestaan grote kunstprojecten in Turkije bij de gratie van privaat geld.
De 13e Istanbul Biënnale behandelt een zeer relevant thema op betrokken wijze. Hoewel de kritiek dat de organisatie meer met de publieke ruimte had moeten doen veelgehoord is, hebben Erdemci en haar equipe in korte tijd een zeer diverse tentoonstelling weten te organiseren. Dat de trend van de afgelopen tien jaar, waarin de biënnale steeds meer de wijken introk, juist in dit jaar niet kon worden doorgezet doet daar weinig aan af.
De 13e Istanbul Biennale is nog te zien tot en met 20 oktober. Meer informatie is te vinden op http://13b.iksv.org/en. Alle locaties zijn gratis toegankelijk voor publiek.
