In september 2007, kort voor Vladimir Poetins 55ste verjaardag, bracht de beroemde regisseur Nikita Michalkov met zijn film 55 een hommage aan de Russische president. Oscar-winnaar Michalkov, een van de bekende Russen die bij de openingsceremonie van de Winterspelen in Sotsji, gestoken in witte kleren, de Olympische vlag het Fisjt Olympisch Stadion binnendroegen, is een icoon van de Russische cultuur. Zijn familiegeschiedenis beslaat zowel de Sovjet- als de tsaristische periode, waarin allerlei verwanten uitblonken in verschillende kunstuitingen.
Michalkovs vader was een kinderboekenschrijver en de auteur van de tekst van zowel het Sovjet- als het huidige Russische volkslied. Zijn broer is de bekende filmmaker Andrej Michalkov-Kontsjalovski. Michalkov is verwant aan Vasili Soerikov, een van Ruslands beroemdste negentiende- eeuwse schilders, andere bekende familieleden dienden ooit de staat, bijvoorbeeld als gouverneur.
Heilige
Nikita Michalkov, kortom, behoorde altijd al tot de Sovjetelite en hij is ook in het Rusland van Poetin de verpersoonlijking van de insider. Diezelfde Michalkov beeldt Vladimir Poetin in 55 af als een halve heilige, als de man die Rusland heeft gered: Poetin de Verlosser. Vladimir Poetin is, volgens Michalkov, glansrijk geslaagd in zijn missie om de Russische staat te herenigen en weer op te bouwen. Voor Poetin moet die lofzang een warm bad zijn geweest. Een bevestiging, voor zover hij die nog nodig had, dat hij niet langer de outsider is, die hij een leven lang was geweest.
Anders dan sommigen van zijn vertrouwelingen, zoals Sergej Ivanov, een voormalige minister van Defensie en vicepremier en zijn huidige chef-staf, was Poetin geen golden boy. Ivanov, evenals Poetin afkomstig uit Sint-Petersburg, was als KGB-agent gedetacheerd in verschillende Afrikaanse en Europese landen, waar Poetins buitenlandse ervaring bestond uit een verblijf van nog geen vijf jaar in de toenmalige DDR. Ivanov steeg hoog binnen de KGB, terwijl Poetin een middenechelonofficier bleef en pas in 1998, toen hij de leiding kreeg over de FSB, tot de top van de organisatie ging behoren.
Onwetenden
Poetin komt bovendien niet uit de communistische elite. Zijn ouders, die tegen het eind van de jaren negentig overleden, waren eenvoudige Sovjetburgers, die ver afstonden van de nomenklatoera, de machtige klasse van Sovjetbureaucraten, en van de befaamde Russische intelligentsia, de immer debatterende klasse van intellectuelen.
Poetin leefde met zijn gezin in Dresden, waar – anders dan in andere delen van de DDR – de West-Duitse televisie niet doordrong
Zelfs toen de Sovjet-Unie ingrijpende veranderingen doormaakte onder Michail Gorbatsjov, was Poetin letterlijk een outsider. Hij leefde immers met zijn gezin in Dresden, waar – anders dan in andere delen van de DDR – de West-Duitse televisie niet doordrong. Dresden stond bekend als het Tal der Ahnungslosen, het dal van de onwetenden. Auteurs over Poetin wijzen er graag op dat de ervaring van het gezin Poetin met Gorbatsjovs hervormingspolitiek bestond uit verhalen uit de tweede hand en later uit die traumatische ervaring die Poetin opdeed toen een woedende menigte Oost-Duitsers zijn kantoor in Dresden wilde bestormen.
Corruptie
Terug in Sint-Petersburg, vanaf 1990, was Poetin opnieuw een outsider. De hoogoplopende politieke strijd speelde zich in Moskou af, inclusief het geweld dat Boris Jeltsin in oktober 1993 inzette tegen het parlement. Poetin en zijn vrienden in Piter, de Russische koosnaam voor Sint-Petersburg, keken er vanaf een afstand met groeiende verbijstering naar. En met het vermoeden dat zij, mochten zij ooit de kans kregen, het anders en beter zouden doen.
In die jaren negentig, na terugkeer uit Dresden, raakte Poetin gepokt en gemazeld in de Petersburgse politiek. Hij ging werken voor zijn oude rechtenprofessor Anatoli Sobtsjak, een tamelijk controversiële politicus, die destijds op een ‘democratisch ticket’ tot burgemeester werd gekozen, maar die halverwege de jaren negentig werd beschuldigd van corruptie en uitweek naar Parijs. Poetin, die door Sobtsjak was ingezet om in de stad het vuile werk op te knappen door te wheelen en dealen met semicriminele zakenlieden en ambtenaren, toonde ook in zijn relatie tot de ex-burgemeester de eigenschap waarover Boris Berezovski zo was te spreken: loyaliteit.
Hartaanval
Niet alleen weigerde hij in 1996, nadat Sobtsjak er niet in was geslaagd om te worden herkozen, voor de nieuwe burgemeester te werken. Hij zorgde er in 1999 bovendien voor dat het Openbaar Ministerie de aanklacht wegens corruptie – die voor Russische begrippen overigens niet veel om het lijf had – liet vallen. Vanaf dat moment zette Sobtsjak zich politiek in voor zijn vroegere student en medewerker, tot hij in februari 2000 werd getroffen door een hartaanval en overleed.
Saillant aan Poetins relatie met de familie Sobtsjak is dat Anatoli Sobtsjaks tweede dochter, Ksenija (32), een bekende tv-presentatrice en socialite die de ‘Russische Paris Hilton’ wordt genoemd, zich aansloot bij de oppositie. Zij kritiseert Vladimir Poetin openlijk, hoewel zij volgens hardnekkige geruchten Poetins petekind is.
Nationaal Idee
Poetin kwam in 1996 naar het Kremlin als de ultieme outsider. Maar hij had, op grond van wat hij had waargenomen en op basis van zijn eigen ervaringen in Leningrad / Sint-Petersburg een duidelijk doel voor ogen: als Rusland tot rust zou zijn gekomen, was het tijd om te formuleren wat Rusland nu eigenlijk is en welke positie het land in de wereld inneemt. Poetin ging op zoek naar een Nationaal Idee.
Als Rusland tot rust zou zijn gekomen, was het tijd om te formuleren wat Rusland nu eigenlijk is en welke positie het land in de wereld inneemt. Poetin ging op zoek naar een Nationaal Idee
Die zoektocht was niet nieuw. Boris Jeltsin had al eens een commissie ingesteld die zich boog over de mogelijke inhoud van zo’n Nationaal Idee. Maar dat werd geen succes, de commissieleden liepen vast in allerlei tegenstrijdige opvattingen en voorstellen. Verder dan een verzameling artikelen kwam het project niet.
Tsaristisch
In 1999 ontvouwde Poetin, die in zijn werkkamers in het Kremlin portretten van Peter de Grote, Catharina de Grote en Alexander II liet ophangen, in zijn Boodschap voor het Millenium alvast een aantal gedachten over Rusland. Hij verenigt daarin allerlei noties uit zowel de Sovjetperiode als van denkers uit de tsaristische tijd. Centraal staat: eenheid. Eenheid, zowel van de staat, als van het volk. Telkens als het Russische volk verdeeld is en uit het oog verliest welke waarden het verbindt, lijdt de staat, schrijft Poetin: het belang van de staat gaat boven alles. De staat is in deze opvatting een ‘metafysische entiteit’.
Daarmee plaatst Poetin zichzelf in een lange Russische traditie: hij is een typische gosoedarstvennik (van gosoedarstvo: de staat), voor wie de staat een nadrukkelijk sturende en regulerende rol speelt in de samenleving. In deze opvatting zijn de burgers er om de staat, Moeder Rusland, te dienen en is niet de staat er om het de burgers naar de zin te maken.
Telkens als het Russische volk verdeeld is en uit het oog verliest welke waarden het verbindt, lijdt de staat, schrijft Poetin: het belang van de staat staat boven alles
Messianistisch
De waarden die Russen volgens Poetin delen, zijn heel andere dan die in het Westen als belangrijk worden gezien. Patriottisme, collectivisme, solidariteit en derzjavnost – het geloof dat Rusland voorbestemd is om een grootmacht te zijn (van derzjava: grootmacht) – vormen de kern van die Russische Idee. Poetin grijpt terug naar de gedachte dat Rusland een unieke, spirituele, zelfs messianistische opdracht heeft. Rusland geldt als hoeder van traditioneel-conservatieve waarden, als de beschermheer van de orthodox-Slavische wereld en als de natuurlijke leider van de volkeren die zich binnen de grenzen van het door Rusland gedomineerde ‘Euraziatische Rijk’ bevinden, ongeacht hun etniciteit en religie.
Rusland geldt als de natuurlijke leider van de volkeren die zich binnen de grenzen van het door Rusland gedomineerde ‘Euraziatische Rijk’ bevinden, ongeacht hun etniciteit en religie
Poetin ondernam ook letterlijk pogingen om twee historische tijdperken – het prerevolutionaire Rusland en de Sovjet-Unie – met elkaar te verzoenen. Hij liet zich inspireren door denkers uit de emigratie van het begin van de twintigste eeuw, Nikolaj Troebetskoj en – vooral – Poetins favoriet Ivan Iljin, maar ook door het werk van de Sovjethistoricus en etnograaf Lev Goemiljov, de zoon van de befaamde dichters Nikolaj Goemiljov en Anna Achmatova. Goemiljov bracht vele jaren door in Stalins Goelag en zijn gevangenschap vormde mede inspiratie voor Achmatova’s hartverscheurende en beroemde gedicht Requiem.
Filosofenschip
Poetin citeert met grote regelmaat Iljin, die schreef over het ‘zwakke, beschadigde zelfrespect van Rusland’. In 2005 zorgde hij er – op advies van Nikita Michalkov – persoonlijk voor dat de overblijfselen van de filosoof, die in 1922 door Lenin in gezelschap van tientallen andere intellectuelen met het zogenoemde ‘filosofenschip’ de Sovjet-Unie was uitgezet, werden gerepatrieerd uit Zwitserland en werden herbegraven in het Donskoj-klooster in Moskou. Poetin betaalde zelf voor een mooie grafzerk. Dat evenement wierp een onvermoede schaduw vooruit naar de gebeurtenissen in Oekraïne en op de Krim. Destijds zei Poetin ‘de gedachte aan een scheiding van Rusland en Oekraïne misdadig’ te vinden.
De herbegrafenis van Iljin en Denikin in 2005 wierp een onvermoede schaduw vooruit naar de gebeurtenissen in Oekraïne en op de Krim
Gelijktijdig met de stoffelijke resten van Ivan Iljin werden ook die van generaal Anton Denikin, die in de Verenigde Staten was begraven, naar Rusland teruggebracht. Denikin was een beroemde generaal in het tsaristische leger, die in de burgeroorlog streed aan de kant van de Witten tegen het Rode Leger van de bolsjewieken. Denikins hoogbejaarde dochter Marina, die haar leven buiten Rusland had doorgebracht, kreeg van Poetin per decreet het Russische staatsburgerschap. ‘Een van de mooiste dagen van mijn leven,’ reageerde de generaalsdochter.
Enkele maanden daarna overleed Marina Denikina, 86 jaar oud. De herbegrafenis was de ‘ultieme uitdrukking van verzoening en van de genezing van de wonden tussen het keizerlijke Rusland en Sovjet- Rusland’, schrijven Ruslandkenners Fiona Hill en Clifford Gaddy in hun boek Mr. Putin. Operative in the Kremlin.
Eurazianisme
Poetin citeert Iljin, bijvoorbeeld in zijn State of the Nation-toespraken in 2005, 2006 en 2007, maar voor zijn ideeën over Ruslands Euraziatische rol gaat hij te leen bij Troebetskoj en Goemiljov. En bij een eigentijdse, radicale vertegenwoordiger van het Eurazianisme, Aleksandr Doegin, over wie later meer.
In de opvatting van de aanhangers van het Eurazianisme is voor Rusland een unieke rol weggelegd tussen Europa en Azië. Rusland heeft een dubbele erfenis: Europees en, in de vermenging van de Slavische en Turkse volkeren op de steppes die lopen van de zuidelijke Oekraïne tot diep in Centraal-Azië en Siberië, ook Aziatisch. In die vermenging onderscheidt Rusland zich van de Europese landen en de Russische beschaving bekleedt daarom een uitzonderlijke positie in de wereld.
Rusland heeft een dubbele erfenis: Europees en, in de vermenging van de Slavische en Turkse volkeren op de steppes die lopen van de zuidelijke Oekraïne tot diep in Centraal-Azië en Siberië, ook Aziatisch
Het Euraziatische concept, dat door Poetin in 2011 werd omhelsd in diens pleidooi voor de oprichting van een Euraziatische Unie (EAU), brengt allerlei ingrijpende consequenties met zich mee. Bijvoorbeeld: zo’n Unie kan alleen bestaan als zij plaats biedt aan verschillende etnische groepen, verschillende religies – de Russische-orthodoxie, de islam, het boeddhisme, het jodendom – en verschillende culturen. Van een ‘zuiver Russische’ staat, zoals veel Russische nationalisten voorstaan, die in de straten van de grote steden regelmatig met veel geweld losgaan op ‘zwartkonten’ uit de Kaukasus en Centraal-Azië, kan dus geen sprake zijn.
Siberië
Ook al vocht hij een bijna persoonlijke vete uit met de moslimterroristen in de noordelijke Kaukasus, Vladimir Poetin heeft die ‘inclusieve gedachte’ meer dan eens benadrukt. ‘Het idee van een nationalistische, mono-etnische Russische staat weerspreekt naar mijn idee de duizendjarige geschiedenis van Rusland,’ zei Poetin in januari 2012 in een interview met de krant Nezavisimaja Gazeta. ‘Dat is een vrijbrief tot de vernietiging van het Russische volk en de Russische staat. Als wij nu roepen: “Stop met het voeden van de Kaukasus”, dan roepen anderen over een tijdje: “Stop met het voeden van Siberië, het Verre Oosten, de Oeral, de Wolga-regio en uiteindelijk Moskou.” Het zelfbeschikkingsrecht van het Russische volk bestaat erin dat wij een multi-etnische beschaving zijn, met de Russische cultuur als kern.’
‘Het zelfbeschikkingsrecht van het Russische volk bestaat erin dat wij een multi-etnische beschaving zijn, met de Russische cultuur als kern’
Poetins ideeën over een Russische Renaissance, die hij al in zijn Boodschap voor het Millenium uit 1999 had aangekondigd en die hij in de daaropvolgende jaren consistent uitwerkte, werden in het Westen weliswaar door academici veel besproken en becommentarieerd, maar zij schenen niet tot de politieke en militaire elites van de Europese Unie en de Verenigde Staten te zijn doorgedrongen. Die reageerden overrompeld toen Vladimir Poetin in het voorjaar van 2014 de Krim annexeerde en met veel machtsvertoon duidelijk maakte dat het Kremlin het recht claimt om zijn strategische belangen in de Euraziatische ruimte te verdedigen.
