De laatste bolsjewiek: het klinkt als een koosnaam. In dit geval geldt hij voor Michail Gorbatsjov. De voormalige Sovjet-president, inmiddels 83 jaar, probeerde zijn immense land te hervormen, maar faalde daarin jammerlijk. Zelfs zozeer dat de Sovjet-Unie in 1991 ophield te bestaan.
Revolutionair
De Britse historicus Orlando Figes (54), die bekend werd met werken over de Russische revolutie en het leven onder de Sovjet-dictatuur, ziet in Gorbatsjov de laatste grote Russische revolutionair. 'Gorbatsjov beriep zich in zijn hervormingsijver op Lenin. Waar anderen slechts lippendienst aan Lenin bewezen, geloofde Gorbatsjov werkelijk dat diens ideeën nog relevant waren.'
Gorbatsjov, onder wiens bewind de Muur in Berlijn viel, hóefde dat gigantische hervormingsproject niet te beginnen, betoogt Figes in diens recente boek Revolutionair Rusland, 1891-1991. Rond 1985, toen Gorbatsjov aan de macht kwam, was de Sovjet-Unie een stabiele en wereldwijd gerespecteerde – en gevreesde – grootmacht. Figes: 'Geen van de problemen die Gorbatsjov wilde aanpakken, vormde een existentiële bedreiging voor het Sovjet-systeem. Er was geen noodzaak voor een radicale herstructurering.'
Kloof
Volgens Figes bestonden de problemen vooral in de hoofden van Gorbatsjov en andere hervormers in de communistische partij. 'Zij namen een steeds grotere kloof waar tussen de Sovjet-werkelijkheid en hun socialistische idealen.'
Dat hun inspanningen om die socialistische idealen alsnog te verwezenlijken uitdraaiden op de implosie van de Sovjet-Unie, konden zij vanzelfsprekend niet voorzien, Dat is de wrede ironie van de geschiedenis. In 1991, toen de USSR ophield te bestaan, eindigde, in de analyse van Figes, in Rusland een revolutionaire periode die een eeuw had geduurd.
'Geen van de problemen die Gorbatsjov wilde aanpakken, vormde een existentiële bedreiging voor het Sovjet-systeem'
Hongersnood
Een eeuw, omdat volgens de Britse historicus de Russische revolutie niet begon in het jaar 1917, toen Lenins bolsjewieken de macht grepen, maar al eerder, in 1891, toen hongersnood het land teisterde en de Russische bevolking voor het eerst tekenen van verzet vertoonde tegen het autocratische tsarenbewind. Dit was ook de periode waarin de generatie van de 'oude bolsjewieken', die de Oktober-revolutie zou leiden, werd geboren.
Doods
Zes jaar geleden begon Orlando Figes aan het onderzoek voor dit boek waarin zijn eerdere werk over de Russische revolutie moest samenkomen. 'Rusland was zes jaar geleden een heel impopulair, een doods onderwerp. Maar toen het boek verscheen bleek, door de crisis in Oekraïne, dat de Russische revolutie niet voorbij is. Althans: wij leven nog altijd in de schaduw ervan. Ik dacht in de jaren '90 – net als veel anderen – dat Rusland de weg naar democratie was ingeslagen en dat het land veel sneller succesvol zou zijn dan andere Oost-Europese staten. Maar dat was een misvatting. Onder het autocratische, anti-westerse bewind van Poetin blijkt dat het Russische probleem niet weg is en dat ook de huidige Russische politieke cultuur nog altijd is geïnfecteerd met dezelfde elementen, die de 100-jarige cyclus die ik beschrijf, bepalen.'
Angst
Wat die elementen zijn? Een autocratische heerser – de tsaar, Stalin, Vladimir Poetin – die zich omringt met dienaren (bojaren, partijbonzen, oligarchen), die afhankelijk zijn van zijn gunsten. De noodzaak voor het regime om een buitenlandse vijand ('het Westen') in het leven te roepen en zo de bevolking achter zich te verenigen. De overheersende bureaucratie. De corruptie. De angst voor de potentieel alles verzengende woede van het volk. Het ontbreken van een civil society.
Terreur
Figes onderscheidt drie revolutionaire generaties. De 'oude bolsjewieken', merendeels afkomstig uit de cosmopolitische, marxistische intelligentsia – een generatie die door Stalin tijdens de Grote Terreur werd uitgeroeid. De generatie van het stalinisme, die de gedwongen collectivisatie en de industrialisering doormaakte, die profiteerde van het verbeterde onderwijs en onder Brezjnev een behoudende klasse zou vormen: Sovjet-kleinburgers. 'Dat waren vaak mensen met een heel bescheiden sociale achtergrond, veel nationalistischer in karakter dan de eerste generatie bolsjewieken.'
'Zestigers'
De derde – en laatste – generatie bolsjewieken is die waarvan ook Gorbatsjov deel uitmaakt. Die 'zestigers', genoemd naar de jaren '60 waarin zij tot rijping kwamen, lieten zich inspireren door de 'dooi' onder Nikita Chroesjtsjov na Stalins dood in 1953. Zij grepen terug op de idealen van 1917.
Figes: 'Cruciaal is in mijn ogen Chroesjtsjovs geheime rede op het 20e Partijcongres in 1956, voor al die mannen met bloed aan hun handen. Terwijl allerlei partijfacties met elkaar streden om de macht, rekende hij af met de persoonlijkheidscultus rond Stalin. Voor het eerst in de geschiedenis erkende de partij dat er een fout was gemaakt. En wat voor fout! Een met enorme gevolgen, namelijk dat miljoenen mensen onder Stalin werden vervolgd en vernietigd. Dat leidde tot een diepe morele crisis. Voor mij is die speech het begin van het eind.'
'Cruciaal is in mijn ogen Chroesjtsjovs geheime rede op het 20e Partijcongres in 1956, voor al die mannen met bloed aan hun handen'
Intimideren
Dat het Sovjet-systeem niet toen al instortte, schrijft Figes mede toe aan de angst onder de bevolking en in het Kremlin voor ingrijpende veranderingen. 'Je hebt maar één '1937' nodig, het jaar waarin de zuiveringen op hun wreedst waren, om generaties te intimideren. De herinnering aan de Terreur doodt elk politiek initiatief, maakt conformisten van mensen. Tot op de dag van vandaag.'
Het einde kwam pas veel later en was roemloos. Op 25 december 1991 kondigde Gorbatsjov live op tv aan dat hij aftrad: de Sovjet-Unie hield op te bestaan. Het revolutionaire project, dat begon in 1891, was mislukt. Figes: 'In politiek opzicht is de revolutie dood, maar die honderd gewelddadige jaren leven voort in de mentaliteit van de mensen.'
Restauratie
Sindsdien zoekt Rusland, eerst onder Boris Jeltsin en nu onder Vladimir Poetin, een nieuwe plaats in de wereld. Het huidige regime is vooral gericht op machtsbehoud en restauratie. Poetin probeert aan de onvrede onder de bevolking over het verlies van de Sovjet-Unie een stem te geven. 'Toen in de jaren '90 iedereen, inclusief ikzelf, het de hele tijd had over die vreselijke, bloedige geschiedenis lokte dat een tegenreactie uit. Russen kregen genoeg van die kritiek. Met bizarre gevolgen: bijna de helft van de Russen wil nu een leider als Stalin terug. En 78 procent van de kijkers naar een tv-programma over de collectivisatie, waarbij miljoenen mensen omkwamen, bleek die gedwongen overstap naar collectieve landbouw noodzakelijk te vinden!'
Pathologie
Ook de Terreur wordt gerechtvaardigd, gaat Figes verder. '71 procent van de ondervraagden geloofde dat de Tsjeka, de voorloper van de KGB, de openbare orde had beschermd. Dus, hoewel bijna iedereen weet dat de KGB tussen de 10 en 30 miljoen onschuldige slachtoffers op haar geweten heeft, vindt tweederde van de Russen dit geen probleem. Dat duidt op een syndroom, een pathologie, waar Poetin graag gebruik van maakt als hij het heeft over 'buitenlandse vijanden'. Vergeet niet, Poetin is in de eerste plaats een Tsjekist. '
Zelfverwijt
Die wens onder Poetin om aan de troebele Sovjet-geschiedenis een positieve draai te geven, is niet verwonderlijk, vindt Figes. 'De Oekraïners, de Georgiërs, de Balten: ze kunnen allemaal de Russen de schuld geven van hun problemen. Maar de Russen kunnen alleen zichzelf verwijten maken.' En je kunt niet een staat bouwen op zelfverwijt.
'Oekraïners, Georgiërs, Balten: ze kunnen allemaal de Russen de schuld geven van hun problemen'
Figes citeert een toespraak van Poetin voor geschiedenisleraren uit 2007, waarin de president de uitwassen onder Stalin bagatelliseert: 'Ja, onze geschiedenis kent problematische pagina's. Maar welke staat heeft die niet? Wij hebben geen napalm uitgestrooid boven Vietnam, noch heeft het Nazisme bij ons voet aan de grond gekregen.'
Imperium
Een andere historische erfenis waar Rusland mee worstelt, is die van het Russische Rijk, dat zich ooit uitstrekte tot diep in Centraal-Azië en waartoe ook de Baltische landen, Oekraïne en Wit-Rusland behoorden. Die problematiek werd dit jaar schrijnend zichtbaar in de Oekraïne-crisis. Figes: 'Tsaristisch Rusland was imperialistisch. En de Sovjet-Unie was zelfs een messianistisch, ideologisch Rijk. In de voormalige Sovjet-republieken buiten Rusland leven omvangrijke Russische populaties, die het gevoel hebben dat zij hun thuisland zijn kwijtgeraakt. Poetin heeft de bescherming van die bevolkingsgroepen tot prioriteit gemaakt. Dat is een serieus probleem. De vraag voor Ruslands toekomst lijkt mij: hoe kan Rusland een plek in de wereld vinden als een natie en niet als een imperium, of als een revolutionair-ideologisch project?’
