Op 21 februari 2014 wordt in de Oekraïne, dankzij bemiddeling door de Europese Unie en Rusland, een akkoord bereikt tussen de demonstranten in de hoofdstad Kiev en vigerend president Janoekovitsj. De al maanden durende gevechten tussen demonstranten en de politie die al veel doden hebben gekost worden beëindigd. Maar de volgende dag wordt het akkoord al weer onderuit gehaald door het extreem rechtse en uitgesproken anti-Russische deel van de demonstranten die het initiatief overnemen. Tot woede van de Russen sanctioneert de EU, onmiddellijk en zonder enig overleg, de nieuwe situatie terwijl de Russische onderhandelaars nog in Kiev zijn.
Er wordt niets gedaan om de anti-Russische retoriek in Kiev te dempen waarvan vooral de aanzienlijke Russische minderheid in de Oekraïne onrustig wordt. Maar ook veel Oekraïners zijn niet bij met de ontwikkelingen.
Putin blaast onrust verder aan
Vladimir Putin, vast besloten om de gang van zaken in het buurland niet voetstoots te accepteren, blaast de onrust onder de Oekraïense Russen verder aan en stuurt bovendien militairen naar het gebied. Hij annexeert het strategisch belangrijke en door een Russische meerderheid bewoonde schiereiland de Krim. Putin ontbeert ten ene male het raffinement van de Amerikanen die zulke zaken heel anders aanpakken..
Vervolgens wordt er geen enkele poging gedaan om te de-escaleren
De EU heeft door het accepteren van de door de Oekraïense neonazi’s geschapen nieuwe en vooral anti-Russische werkelijkheid het vuurtje bepaald niet helpen blussen. Vervolgens wordt er geen enkele poging gedaan om te de-escaleren. In tegendeel, de naar het eind van haar mandaat strompelende Europese Commissie van voorzitter Barroso probeert Putin met sancties terug in zijn hok te jagen. Maar deze geeft geen krimp.
Machtspolitiek is terug van weggeweest
Kortom, in de inter-Europese betrekkingen is machtspolitiek terug van weggeweest. De vraag is hoe blij we daarmee moeten zijn, onze afhankelijkheid van Russisch gas verdraagt geen nieuwe koude oorlog.
De nieuwe Commissie lijkt voorzichtig wat 'gas terug te willen nemen'. Het besef dat Rusland Europa’s belangrijkste gasleverancier is en dat ook nog wel een tijdje zal blijven dringt kennelijk langzaam door in de Brusselse bureaucratie. Misschien brengt de nieuwe buitenlandcommissaris Frans Timmermans, die het gebied goed kent en Russisch spreekt, wat ‘Realpolitik’ in. Maar intussen is er al onnodig schade aangericht aan de wederzijdse betrekkingen.
Putin blaast Zuidstroom gaspijplijn af
De opstelling van Brussel heeft geleid tot het afblazen door Putin van de Zuidstroom gaspijpleiding die, over de bodem van de Zwarte Zee, Russisch gas naar Zuid- en Midden-Europa moest brengen.
Maar al die landen hebben er groot belang bij dat het project door gaat
Als reactie op de Russische interventie in de Oekraïne heeft Brussel de geplande doorvoerlanden van Zuidstroom onder druk gezet om van hun medewerking aan de aanleg van de pijplijn af te zien. Maar al die landen hebben er groot belang bij dat het project door gaat. In de eerste plaats vanwege de inkomsten: jaarlijks miljoenen euro’s uit de doorvoer van het gas. Bovendien zou hun afhankelijkheid van de onzekere gasverbinding door de Oekraïne worden opgeheven. Niet onbelangrijk voor landen met een landklimaat en dus koude winters.
Bulgarije capituleert onder druk van Brussel
Bulgarije capituleerde uiteindelijk omdat Brussel met een draconische boete dreigde. De werkzaamheden aan het aanlandstation bij Varna, van waaruit het gas Europa in zou stromen, werden gestaakt. Kort daarop kondigde Putin, op bezoek in Ankara bij zijn Turkse collega Erdogan, het einde aan van Zuidstroom. Tegelijkertijd tekenden de twee presidenten een memorandum over de aanleg van een nieuwe Zuidstroom, nu van Rusland naar Turkije.
Geen van de betrokken landen was vooraf door Putin van dit besluit op de hoogte gesteld, terwijl over de aanleg van de nieuwe pijplijn naar Turkije intensief vooroverleg moet hebben plaatsgevonden. Overigens zijn, op Servië na, al die landen lid van de Europese Unie: Bulgarije, Hongarije, Kroatië, Slovenië plus Macedonië en Griekenland. En alle zijn voor meer dan 50 procent afhankelijk van Russisch gas.
Scheiding gasleverancier en netbeheerder?
De nieuwe EU-commissaris voor energie, de Slowaak Maros Sefcovic, verklaarde dat de aanleg van Zuidstroom wat hem betreft door kan gaan, mits de regels van de EU worden gerespecteerd. Het zogeheten ‘Derde Pakket Energierichtlijnen’ uit 2011 bepaalt onder meer dat de leverancier van het gas en de eigenaar van de transportleiding niet dezelfde mogen zijn. In Nederland is daarop het gas- en elektriciteitsnet losgemaakt van de energiebedrijven en ondergebracht bij een aantal regionale netbeheerders. De consument betaalt nu aan het energiebedrijf voor de energie en aan de netbeheerder voor het gebruik van de gas- en elektriciteitsnetten.
Maar Brussel interpreteert haar eigen regels kennelijk bewust verkeerd
Zo’n scheiding wil Sefcovic dus ook in het geval van Zuidstroom. Maar Brussel interpreteert haar eigen regels kennelijk bewust verkeerd om het project de das om te doen. Het Russische Gazprom is de leverancier van het gas, dat is duidelijk. Gesuggereerd wordt nu dat Gazprom ook netbeheerder is.
Zuidstroom, officieel ‘South Stream Transport’ geheten en gevestigd aan de Amsterdamse Zuidas, is echter een joint venture. Gazprom werkt daarin samen met het Italiaanse ENI, het Franse EDG en het Duitse Wintershall Holding.
Gazprom heeft met 50 procent geen meerderheid in Zuidstroom
Het verhaal zou kloppen als Gazprom de meerderheid in die joint venture had. Maar de Russen bezitten in Zuidstroom 50 procent. De andere helft is in het bezit van de overige deelnemers en dat maakt het verhaal interessant. Leverancier Gazprom en netbeheerder Zuidstroom zijn twee gescheiden eenheden. De starre houding van Brussel wordt dus niet ingegeven door juridische overwegingen maar door politiek. Door machtspolitiek, net als bij Putin.
De starre houding van Brussel wordt dus niet ingegeven door juridische overwegingen maar door politiek
Dat wordt nog duidelijker als je Zuidstroom vergelijkt met die andere, reeds gerealiseerde, onderzeese gaspijplijn ‘Noordstroom’ die eveneens Russisch gas naar Europa brengt. Deze loopt van Vyborg bij St. Petersburg, over de bodem van de Oostzee, naar Greifswald in Noord-Duitsland en werd ruim 2 jaar vóór de Russische interventie in Oost-Oekraïne geopend. Op het feestje bij de opening van het eerste deel, begin november 2011, gaven onder meer Angela Merkel, Mark Rutte en de toenmalige Russische president Dmitri Medvedev acte de présence.
Noordstroom is in strijd met Brusselse regels
De eigenaren van Noordstroom zijn, behalve Gazprom, Wintershall Holding, E.ON en de Nederlandse Gasunie. Een cruciaal verschil met Zuidstroom is echter dat Gazprom 51 procent van de aandelen heeft en hier desgewenst dus ook de baas is. De Russen zijn in deze constructie formeel dus èn leverancier van het gas èn netbeheerder, een situatie die de EU ongewenst zegt te vinden.
De regels van het Derde Pakket Energierichtlijnen, die toen al bekend waren, werden hier niet toegepast
De regels van het Derde Pakket Energierichtlijnen, die toen al bekend waren, werden hier niet toegepast. De verhouding met Rusland was nog goed en de Duitsers wilden een alternatief voor de regelmatig haperende gastoevoer via Wit-Rusland en de Oekraïne. En wat het zwaarst is moet ook het zwaarst wegen dus functioneert Noordstroom naar ieders tevredenheid.
Deze voormalige Sovjetsatellietstaten bouwen regelmatig schulden aan Gazprom op, waarna de Russen betaling afdwingen door de gaskraan dicht te draaien. Omdat het gas voor de andere afnemers door dezelfde pijplijn gaat komt daardoor ook de levering aan andere landen in gevaar. In de strenge winter van 2008-2009 leidde een conflict tussen Rusland en de Oekraïne tot een nijpend gebrek aan gas in Midden- en Oost-Europa.
Financiële strop voor zwakke Zuidoost-Europese landen
De aandrang in Brussel om de belangrijkste leverantie van gas aan Europa dwars te zitten pakt nu voor een aantal andere Zuidoost Europese EU-lidstaten verkeerd uit. Het stopzetten door Putin van de aanleg van Zuidstroom, als onmiddellijke reactie op de Brusselse chicanes, komt deze landen op een flinke financiële strop te staan. Hun zwakke tot zeer zwakke economieën hebben de inkomsten uit de doorvoer van het gas broodnodig, evenals een betere toevoer van gas voor eigen gebruik dan via de Oekraïne-route.
Met name in Servië bijt men momenteel op de nagels
Met name in Servië bijt men momenteel op de nagels. Uiteraard vanwege de broodnodige euro’s, die de doorvoer van Russisch gas ook deze kandidaat-lidstaat zouden hebben opgeleverd. Maar vooral om het vriendenprijsje van 400 miljoen euro waartegen de eigen energiegigant NIS in 2008 aan de Russen werd verkocht. Het was een package deal waarbij Gazprom beloofde dat Zuidstroom ook door Servië zou lopen, mèt de daarbij behorende revenuen. Deze zouden het verlies op de verkoop van NIS meer dan goed moeten maken.
Geen compensatieregeling voor Servië
Een compensatieregeling voor het geval er een kink in de kabel zou komen kwam er niet. Volgens Boris Tadic, indertijd als president van Servië bij de onderhandelingen betrokken, wilden de Russen niets zwart op wit geven en was Servië te zwak om eisen te stellen. In werkelijkheid was Servië vooral te ‘eager’ om de pijpleiding te krijgen en vergat daardoor het eigen belang bij die andere transactie veilig te stellen. Daar kwam bij dat de Servische provincie Kosovo zich kort tevoren eenzijdig onafhankelijk had verklaard. Belgrado hoopte met steun van Rusland daar nog iets aan te kunnen veranderen.
Ook in Europa bestond belangstelling voor NIS en Brussel had aangedrongen op ‘transparantie’ bij de transactie waarbij Gazprom uiteindelijk 51 procent van de aandelen van het energiebedrijf verwierf. NIS stond op dat moment op de 22ste plaats van een door Deloitte & Touch samengestelde lijst van de 500 meest succesvolle bedrijven in Centraal- en Oost-Europa. Deloitte schatte de waarde van NIS op 2,2 miljard euro – alleen al het net van benzinepompen was 400 miljoen euro waard. De 400 miljoen, die de Russen voor het hele bedrijf betaalden, was dus ver onder de werkelijke prijs. De gevraagde transparantie over de deal is er trouwens nooit gekomen.
Ambassadeur wrijft zout in de wond
Nu hebben de Russen de stekker uit het Zuidstroomproject getrokken en zit Servië met een enorme kater. Aleksandar Chepurin, Russisch ambassadeur in Belgrado, wreef in een interview met de Servische televisie nog wat zout in de wond. Gevraagd naar eventuele compensatie voor Servië voor het verlies van Zuidstroom verwees hij met een vilein lachje naar Vladimir Putin. Deze had inmiddels laten weten dat iedereen, die zich benadeeld voelde door het afblazen van Zuidstroom, bij de Europese Unie moest zijn. “Brussel wilde dat de aanleg van Zuidstroom zou worden stopgezet en ze hebben hun zin gekregen,” zei Chepurin samenvattend.
“Brussel wilde dat de aanleg van Zuidstroom zou worden stopgezet en ze hebben hun zin gekregen”
De vraag is wat er nu gaat gebeuren. De Europese afhankelijkheid van gas uit Rusland zal, zoals men ook in Brussel wel weet, nog jaren blijven bestaan. Het bedenken en vervolgens realiseren van alternatieve plannen, bijvoorbeeld voor gas uit het gebied rond de Kaspische Zee, zal nog jaren duren. Het bestek van het Zuidstroomproject is daarentegen al lang klaar en er zijn hier en daar zelfs al uitvoerende werkzaamheden verricht. Volgens de oorspronkelijke planning zou trouwens al in 2015 het eerste gas er doorheen stromen.
Putin wil zijn gas aan Turkse grens verkopen
Rusland, waar de economische malaise momenteel per dag groter wordt, heeft nog veel meer dan voorheen dringend behoefte aan inkomsten uit de verkoop van gas waarvan een deel nu onverkocht in de grond blijft. Verschuiving van Zuidstroom richting Turkije is niet zo ingewikkeld, maar wat dan?
Erdogan verantwoordelijk maken voor de levering van voor Europa bestemd gas lijkt niet zo’n goed idee
Putin riep in Ankara dapper dat ‘het Westen’ het gas dan maar aan de Turkse grens moet kopen. Maar dat is niet zo simpel en het kost in elk geval veel tijd om de nodige pijpleidingen te leggen. Bovendien gaat Putin's Turkse collega qua autocratische regeerstijl steeds meer op hemzelf lijken. Erdogan verantwoordelijk maken voor de levering van gas aan Europa bestemd lijkt niet zo’n goed idee.
Het meest ligt nog voor de hand dat de Russen zullen proberen het gesprek met de EU weer aan te gaan. Er zijn trouwens ook tekenen die wijzen op enige dooi, zelfs in delen van de Brusselse bureaucratie. Het zou ook irrationeel zijn om een project, waar beide partijen een duidelijk belang bij hebben, te laten sneuvelen. Er is nog hoop.
