Het zijn roerige tijden in Brazilië. De economie zit in het slop en de werkloosheid loopt op en geen mens lijkt zich bezig te houden met een van de grootste evenementen ter wereld, dat nu voor de deur staat: de Olympische Spelen. In de stad Angra dos Reis, een paar uur rijden ten zuidwesten van Rio, is zelfs op woensdagavond 27 juli de Olympische vlam gedoofd, een triomf voor alle Brazilianen die tegen de politieke elite en tegen de Spelen zijn. Zij vinden dat de autoriteiten te weinig aandacht hebben voor hun belangen – goed onderwijs en goede gezondheidszorg met name – en dat het geld dat uitgegeven wordt aan de installaties van de Olympische Spelen aan het volk had moeten worden besteed.
In deze woelige context zijn kunstenaars op allerlei gebied, van muziek, en theater tot architectuur en design, koortsachtig aan het werk om een productie af te krijgen die op zondag 31 juli zal worden gepresenteerd. Het is kortom, tijd voor Hobra, dat maatschappelijke uitdagingen in kunst vertaalt. Er gaat zondag 31 juli onder andere een orakel spreken over de toekomst van Brazilië.
Opstandig vals nootje
Hun stemmen zoeken aarzelend en dan weer krachtig de harmonie en bezorgen je soms kippenvel. Zacht roffelen ze op de grond of op hun borst om de swing erin te brengen. De Nederlandse Emma Rekers, musicus en componist, geselecteerd voor Hobra, componeert met twee jonge Brazilianen de muziek bij een gedicht, dat de Braziliaanse dichter Lucas Virator haar na een gesprek in een envelop had toegestopt.
De Nederlandse en de twee Brazilianen zitten geconcentreerd op de grond en barsten af en toe in gegegiechel uit als hun poging is geslaagd in een ontroerende mix van stemmen of als er tóch een opstandig vals nootje tussen is geslopen. Er zijn nog maar vier dagen te gaan tot 31 juli, de grote dag. Mauricio Maia (27) en Celina Kuschnir (25) zijn allebei musicus en componist. Emma Rekers heeft hen gekozen uit een tiental mensen dat zich had ingeschreven om mee te doen aan de productie. Rekers: “Ik werk normaal met hele grote groepen, samen met mensen muziek creëren, dat is wat ik doe. Het is een nieuwe vorm, die in Nederland begint te groeien.” Rekers volgde aan het Conservatorium van Amsterdam de opleiding docent muziek met hoofdvak zang. Ze heeft een hoge zuivere stem die klinkt als een klokje.
Culturele mix
Op twintig minuten rijden werkt Jörgen Tjon A Fong op de heuvelwijk Santa Teresa aan een theaterproductie met de Braziliaanse dramaturg en filosoofPatrick Pessoa. Tjon A Fong is artistiek leider van Urban Myth, een van de huisgezelschappen van de Stadsschouwburg in Amsterdam. “Wij halen onze inspiratie uit de realiteit can de verhalen uit de stad”, verklaart hij. En dat is precies wat hij en zijn Hobra-evenknie Patrick Pessoa nu in Rio ook doen. Hun productie is gebaseerd op interviews van cariocas, inwoners van Rio, over hun dagelijkse leven en het thema is de multiraciale samenleving.
Brazilië ging er altijd prat op een culturele mix te zijn van prettig met elkaar samenlevende indianen, zwarten en blanken en al hun mengvormen, maar in dat beeld zijn ernstige scheuren gekomen. Ook in Brazilië bestaat racisme nog en is bijvoorbeeld de overwegend zwarte bevolking van de sloppenwijken achtergesteld. Maar er is ook hoop, want de zwarte burgerrechtenbeweging wint aan kracht, heeft Tjon A Fong gemerkt.
Te kwetsbaar
Tijdens de repetities gebeurde er iets wat hem aan het denken zette. Een zwarte actrice die in het stuk een harde confrontatie met een witte man moest aangaan, zei dat ze dat niet kon doen. Zelf omschreef hij het op Facebook als volgt: “En terwijl de tranen over haar wangen rolden, zocht ze tijdens de repetitie naar woorden om me uit te leggen dat ze de scene niet kon spelen. Ja, het was een mooie tekst. Ja, het was een mooie rol. Maar de zwarte Braziliaanse identiteit vond zij nog te kwetsbaar om dit te doen. Om dit verhaal waarin zij een zwarte vrouw speelde die een witte man aanvloog aan het publiek te tonen. Ik realiseerde me dat zij als actrice niet alleen de verantwoordelijkheid droeg voor haar eigen carrière, voor haar eigen identiteit, maar dat zij werd gezien als een vertegenwoordiger van een hele groep. Een representant van de zwarte gemeenschap. Sinds ze op televisie speelde, sinds ze in films te zien was, waren alle ogen op haar gericht. In de smeltkroes die ik dacht dat Brazilie was, bleek de zwarte burgerrechtenbeweging nog in de kinderschoenen te staan. Zwarte mensen zijn onzichtbaar. Arme mensen zijn onzichtbaar. Arme zwarte mensen hebben geen recht van spreken. Een erfenis van de kolonisatie, legde ze me uit. En met een zwaar hart begon ik aan het herschrijven van de scene. Niet omdat het werk over moest, want dat deed ik met alle liefde, maar omdat deze patronen zo herkenbaar zijn. Omdat zoveel mensen hier mee te maken hebben. En gek genoeg vormde dat ook een soort verbondenheid.”
Terugkijkend naar het incident is hij vol lof over de vrouw, die zelf met een oplossing kwam voor het ‘gat’ dat gevallen was met de scene die ze niet kon spelen. “Ze kwam met een bak materiaal aan interviews die we konden gebruiken om iets anders te maken.”
Hij is ook zeer te spreken over de samenwerking met zijn sparring partner Patrick Pessoa: “We zitten op één lijn. We vinden dezelfde thema’s interessant. Het zou heel leuk zijn om ook verder in de toekomst samen te werken.”
Dat is nu ook precies de gedachte waar Hobra vanuit gaat.
Meer informatie
Hobra is een uitnodiging van de Braziliaanse autoriteiten aan Nederland om in het kader van de Olympische Spelen in Rio samen te werken op het gebied van cultuur. Kunstenaars uit Brazilië en Nederland zijn bij elkaar te brengen om in drie weken een productie te maken. Verschillende fondsen hebben eraan bijgedragen, zoals het Mondraan Fonds, het Fonds Podium Kunsten en het Nederlandse Film Fonds. Aan Braziliaanse kant kwam er financiering van onder andere de gemeente Rio de Janeiro en het Centro Carioca de Design.
