Waarom gaan filosofen niet eens flink met de evolutietheorie aan de slag, vroeg Pouwel Slurink zich af tijdens zijn filosofiestudie. Want er viel volgens hem nog een wereld te winnen. Als de menselijke geest is ontstaan door de evolutie, dan kunnen we de traditionele tegenstelling tussen lichaam en geest wel opdoeken, vond hij. Evenals die tussen mens en dier. Slurink zelf wijdde er een promotieonderzoek aan: Why some apes became humans; competition, consciousness en culture, verschenen in 2002.
Zijn ambitie
Die onzichtbare muur tussen het tastbare en onstoffelijke neerhalen, werd de rode draad in zijn werk. En daarmee ook het thema van ‘Aap zoekt zin’. Een ambitieus project, want de zoektocht naar de link tussen lichaam en geest houdt de mens al millennia van de straat. Slurink waagt een poging door ons bewustzijn een biologische basis te geven. Het zou in ‘slechts’ een half miljard jaar geëvolueerd zijn om ons eigen gedrag te kunnen plannen en beoordelen. De filosoof sluit met zijn benadering aan bij collega’s die het gebied tussen psychologie, filosofie en natuurwetenschappen bestuderen.
Het resultaat
De levende natuur selecteert en varieert dat het een lieve lust is, zonder allesomvattend doel. Volgens Darwins evolutietheorie worden de best passende eigenschappen van organismen doorgegeven. Slurink illustreert dit met concrete voorbeelden uit de biologie. Maar kwaliteiten die organismen nu helpen overleven, kunnen over honderd jaar wel eens niet optimaal meer zijn. Organismen, waaronder de mens, zijn afhankelijk van factoren in hun omgeving zoals het klimaat. Bij temperaturen ver onder nul zouden we wellicht baat hebben bij meer lichaamsbeharing. Het duurt echter even voordat zulke aanpassingen zijn geselecteerd en verspreid. Daarnaast is de ene omgeving de andere niet. En kan jouw voordelige kwaliteit in andermans nadeel zijn. Het maakt de evolutie tot een grillige, gewelddadige samenloop van omstandigheden. Dat ons bewustzijn uit dit proces is ontsproten, lijkt aannemelijk. De geest is immers een handig gereedschap om te overleven.
Onze biologische structuur, waaruit emoties en belevingen voortkomen, zorgt dat we neigen naar gedrag dat ons staande houdt. Als we honger ervaren, gaan we op zoek naar voedsel. Maar we moeten daarbij wel rekening houden met de omgeving. We kunnen niet ongebreideld onze gang gaan en met een brood onder de arm een bakkerswinkel uit lopen zonder te betalen. Door scenario’s in ons hoofd te simuleren, kunnen we de consequenties van het eigen gedrag vrijblijvend beoordelen. En de beste keus maken. Deze mogelijkheid geeft ons een beperkte vrijheid. Slurink meent dus ook dat de manier waarop wij de wereld beleven, is aangeboren. Onze gevoelens geven het leven kleur. En als ze ook nog vertellen dat het leven dat we leiden past bij onze behoeften, dan ervaren we zin.
Reden om dit boek niet te lezen
Slurink redeneert soms inconsequent en kort door de bocht. Ondanks dat hij natuurlijke aanleg benadrukt, ergert hij zich aan ‘nogal wat darwinisten’ die ‘arrogante meritocraten’ zouden zijn. Zij denken volgens hem dat ze hun comfortabele positie te danken hebben aan hun superieure genen. Maar was dat niet juist de kern van het evolutieproces? Met die aangeboren talenten kom je nu eenmaal verder, stelde hij eerder.
Ook godvruchtigen leest hij de les. Waarom zou een Grote Ontwerper in al zijn goedheid geweld, competitie en dood creëren? Voor Slurink reden om geen plaats in te ruimen voor een God. Met argumenten van dit genre zal hij gelovige lezers in ieder geval niet overtuigen. Daarnaast veronderstelt zijn betoog biologische kennis en had hij de boodschap in een dunnere uitgave kunnen verpakken.
Reden om dit boek wel te lezen
Vooruitgang is relatief wanneer alles draait om een woeste woekering van variatie en selectie zolang de condities gunstig zijn. Vroeg of laat blaast de mens zijn laatste adem uit, daarvan is Slurink zeker. Uitgeputte energiebronnen, ontembare microben of kernoorlogen gooien roet in het eten. Maar voor de auteur geen reden om bij de pakken neer te zitten, want met fatalisme komen we er niet. Een evolutionaire benadering kan volgens hem de ogen openen voor bewustzijn bij andere organismen en onze afhankelijkheid van elkaar. Primatoloog Frans de Waal voorspelde zes jaar geleden al dat de discussie over moraliteit meer een biologische zou worden. Hij zag moraal terug bij dieren en stelde dat deze diende om samenlevingen harmonieus en dus in stand te houden. Ook Slurink denkt dat moraal een smeermiddel is in de samenwerking tussen individuen. Zo rekken we eensgezind ons verblijf op aarde net wat langer op.
Meer lezen over de manier waarop we betekenis geven? Meld je hier aan.
Pouwel Slurink: Aap zoekt zin. ISVW Uitgevers, Leusden. 376 blz. € 27,50
