Natuurlijk probeer ik eerst uit alle macht of het originele ding nog werkt; audio uit die periode klinkt nu eenmaal erg goed. Helaas waren de meeste buizen overleden (wat verwacht je na bijna 90 jaar?) en kwam er geen stroom uit de trafo. Ik had een nieuw snoer gebruikt dus daar kon het niet aan liggen. In zo’n geval haal ik alles uit elkaar, en test de individuele onderdelen, voordat ze elkaar opbranden. Scheelt gauw honderden euri!Elke gitarist -en sommige bassisten, keyboardspelers en andere muzikanten- begrijpt dat buizen een warmer geluid geven dan transistors in versterkers. Sinds de uitvinding van de elektronische versterker heeft met name de elektrische gitaar aan populariteit gewonnen. Ooit begonnen met Charlie Christian in het orkest van Benny Goodman, eind jaren dertig, raakte het publiek snel gewend aan dit nieuwe geluid, en elke nieuwe muziekstroming sindsdien, op new wave en het DJ gedoe na, heeft wel ergens een elektrische gitaar in de mix.
De verkopers van muziekinstrumenten zagen de verkoop van met name buizenversterkers toenemen terwijl die van de goedkopere transistor versterkers enkel vanwege de lage prijzen bleef bestaan. De eigenaren van de buizenversterkers hebben nu echter een probleem: hun buizen verslijten, en moeten na een bepaald aantal uren vervangen worden om een goed geluid te houden. Die buizen worden gemaakt in China en Rusland. En beide landen zijn wegens sancties onbereikbaar. Dit is een goed moment om een fabriek in het Westen te beginnen die vacuumbuizen produceert; het is echter niet eenvoudig, en de vakkennis ontbreekt.
Mike Matthews van Electro Harmonix -bekend van effectpedalen- beschreef in Wired de paniek toen hij zijn fabriek in Rusland moest opgeven, en zag dat andere buizenfabrikanten ook ophielden. (https://guitar.com/news/gear-news/panic-on-availability-of-vacuum-tubes-mike-matthews-future-valve-amps/)
https://www.westernelectric.com deed een poging om de fabrikage over te nemen, maar verder dan een enkele zeer dure buis voor audiofielen, de 300B, komen ze niet in Georgia, hoewel de eigenaar productiefaciliteiten van AT&T had gekocht om de populaire voorversterkerbuis 12AX7 te fabriceren. In dit interview van maart 2023 (https://www.wired.com/story/one-mans-quest-to-revive-the-great-american-vacuum-tube) klinkt de man nog positief, en denkt snel een beter product in de markt te kunnen zetten. We mogen hopen dat het alsnog gebeurt. Buizen werken liefst in een ‘set’ die ongeveer dezelfde kenmerken heeft, ‘matched’ heet dat. En daar betaal je dan flink voor, met name als je voor je high-end stereo zomaar 1500 dollar neertelt voor een setje.
GESCHIEDENIS
In 1904 vond John Fleming de diode uit, een vacuumbuis met een anode en kathode die electronen uitzond middels verhitting. Hierdoor kon stroom slechts 1 kant opgaan, andersom werd de stroom geblokkeerd. Een ander genie, Lee de Forest, ontdekte in 1906 dat je een metalen schermpje tussen beide kon zetten en zo de elektronenstroom vergroten, verkleinen of blokkeren. Dit was het begin van de ontwikkeling van de triode (met de Audion in 1908 als eerste), tetrode en pentode.
De eerste versterkers voor gitaar waren K&F-ontwerpen gemaakt door Clayton ‘Doc’ Kauffman en Leo Fender, gevolgd door Fenders originele ‘Woody’-serie combo’s in 1946, die de weg vrijmaakten voor de gitaarversterker zoals we die vandaag de dag kennen. Het jaar na de introductie hiervan werd de transistor uitgevonden door Bell Telephone Labs (eigenlijk een resultaat van de Tweede Wereldoorlog, die de ontwikkeling in gang zette voor een opvolger voor de lastige, kwetsbare buizen). Na de oorlog begon eigenlijk pas de eerste echte jeugdcultuur met de opkomst van Rock’n’Roll, wat de populariteit van gitaren en versterkers enorm ten goede kwam. Sony kwam in 1957 met hun eerste transistorversterker, de TR-63, die een stuk handiger te vervoeren was, en ook de autoradios stapten snel over op transistors.
In Nederland was Philips samen met het Britse Mullard ooit actief op dit gebied, maar sinds lang is deze productielijn naar Bangalore, India verscheept, waar BEL (Bharat Electronics Limited) het overnam. Dit is een voorbeeld van de ‘Transfer of Technology’ waarmee het Westen de Derde Wereld hielp, ook in het belang van de eigen economie. En inderdaad kon Bangalore zo uitgroeien tot het huidige powerhouse op technologie gebied.
In de BEL werden buizen (‘valves’ voor de vroege versies, ’tubes’ voor latere) gemaakt van de types EL84 en EL34, ECC81, ECC82 en ECC83 (ook bekend als 12AX7) die we in veel versterkers tegenkomen.
Veel buizen krijgen verschillende opdrukken, naargelang het bedrijf dat ze koopt. Zo heeft ‘National’ geen eigen productielijn, maar koopt buizen in van BEL die vervolgens een nieuw logo krijgen.
De kwaliteit van buizen hangt erg af van het materiaal en hoe schoon, warm en vochtig de fabriek is. BEL was een van de laatste bedrijven in het Westen die op dit terrein nog actief was, maar maakt enkel nog buizen voor zenders en röntgen machines (GE Catscan). Wie weet staat ergens in een stoffige hal in India nog een complete productielijn, klaar om opnieuw ontdekt te worden. De vraag is of muzikanten gitaar blijven spelen, of meer met computers willen werken. Dat zou het einde betekenen voor Fender, Gibson, Vox en Marshall en nog een hele reeks instrumenten- effecten- en versterkerbouwers.
DSP
Line 6 kwam in 1997 met de revolutionaire Line6 POD, een multi-effectenpedaal dat buizenversterkers imiteerde, vrij overtuigend. Tegenwoordig is ‘digital amp modeling’ normaal in versterkers (via een proces bekend als DSP, digital signal processing), en Class D gebruikt een stuk minder stroom dan Class A, wat de meeste buizenversterkers zijn. Google de verschillen, als je nieuwsgierig bent naar de ontwikkeling van versterkers. VOX heeft de populaire DA5, een klein oefen versterkertje, dat zo’n 10 verschillende versterkers imiteert, en daarbij ook nog eens effecten meelevert, dit alles in een behuizing die amper groter is dan de Roland MicroCube. Veel versterkerbouwers proberen het beste uit beide werelden te combineren door in de voorversterker een buis te gebruiken, die de toon mooier maakt, en in de eindtrap transistors, die meer power kunnen leveren zonder vervorming.
En hoewel 2021 geen traditionele buizenversterkers en fanfare kende, compenseerde het dat ruimschoots met enorme vooruitgang in digitale versterkers en amp/cab-simulatieproducten. De Walrus ACS-1 veroverde de wereld stormenderhand, en met goede reden. Line6 breidde zijn HX- en Pod Go-lijnen uit toen steeds meer tourende muzikanten overstapten op deze handige oplossingen. Fender deed zelfs mee met hun Tone Master-serie versterkers, die hoogwaardige (en lichtgewicht) solid-state-recreaties zijn van hun beroemde buizenversterkermodellen.
Een van de grootste problemen in de alomtegenwoordigheid van buizenversterkers heeft helemaal niets te maken met geavanceerde technologie of het gemak van optredens. De simpele waarheid is dat er nog maar heel weinig mensen ter wereld zijn die vacuümbuizen maken. Hoewel ik geen expert ben, zijn er berichten over nog maar enkele grootschalige fabrieken ter wereld die de buizen maken die nodig zijn voor versterkers: JJ in Slowakije (de enige Westerse fabriek), SED-SPb (voorheen bekend als Svetlana) in SintPetersburg en Shuguang (in Changsha, Hunan, China).
ONPRAKTISCH
De gitaarwereld is nog steeds slechts nichemarkt. Veel buizen werden in de vorige eeuw gemaakt voor gebruik in televisietoestellen, wat betekende dat de marktvraag buiten de gitaarwereld altijd aanwezig was. En de tv-markt is ongetwijfeld groter dan de gitaarmarkt, wat betekent dat de zaken voor vacuümbuizen op een gegeven moment floreerden. Toen we echter overschakelden op led- en plasmascherm-tv’s, kromp de vraag naar productie. Het is moeilijk te begrijpen of de gitaarmarkt rijk genoeg is om de buizenproductie (op grote schaal) helemaal zelf te ondersteunen? In plaats daarvan heb je een aantal boetiek- en kleinschalige productiebedrijven zien opduiken, maar tegen een aanzienlijk prijsniveau vergeleken met voorgaande jaren.
Dus hoewel de pandemie het tekort aan onderdelen zeker tot een zeer reëel probleem heeft gemaakt voor versterkerfabrikanten, kan de afname van de beschikbaarheid van buizen de productie beperken. En buizenversterkers zullen nooit echt “doodgaan”, omdat mensen zoals ik de onze koesteren en ze bijna dagelijks gebruiken. Het is echter gemakkelijk te zien hoe het gitaarindustrieel complex heeft gewerkt om onze aandacht te verleggen naar DSP en software die in de toekomst gemakkelijker te verkrijgen is.
De dagen dat rock-‘n-roll al je rekeningen gemakkelijk kon betalen, zijn voorbij. Bands toeren voortdurend om geld te verdienen, in plaats van achterover te leunen en royalty’s te innen. Meer toeren en minder inkomsten zorgen samen voor een soort perfecte storm.
Het kost meer ruimte en arbeid, en dus meer geld, om een trio half stacks en 50-pond combo-versterkers mee te nemen dan om drie Helix-vloerunits in te pakken. Je kunt het nog eenvoudiger maken door gewoon een ACS-1, een Terror Stamp of SansAmp Bass DI aan het uiteinde van je pedalboard te bevestigen. Je krijgt dan wel een consistenter geluid van gig tot gig, en het is over het algemeen makkelijker om een pedaal te vervangen dan een versterker in geval van schade, verlies of diefstal.
En dan is er nog het argument “het publiek kan het verschil niet horen”. Dat is inderdaad waar. Dus als je alleen maar het publiek wilt plezieren, dan zal het ze geen bal kunnen schelen. Maar je moet ook je eigen mening overwegen, en als een buizenversterker dat magische ingrediënt is om precies te klinken zoals jij wilt, dan kun je het voor jezelf rechtvaardigen. Er zijn overigens steeds meer mensen die overstappen op vinyl in plaats van mp3 of cd. Ook dit is vanwege een voorkeur voor niet-gesampelde geluiden, voor pure golven.
TINNITUS
De muziekindustrie is serieus overgestapt op het benadrukken van het belang van het beschermen van je gehoor. Veel van onze favoriete rocksterren zijn bijna doof of lijden aan constante tinnitus na tientallen jaren voor PA-systemen en muren vol Marshall-versterkers te hebben gestaan.
In-ear monitors, stille podia en direct in de PA rennen zijn populairder dan ooit tevoren. En eerlijk gezegd is dit geen geweldig nieuws voor buizenversterkers. Nogmaals, dit is niet iets dat buizenversterkers helemaal zal doden, maar het is een grote reden waarom een groot deel van de huidige golf van gitaariconen en het grootste deel van de toekomstige golf waarschijnlijk geen buizenversterkers zal spelen.
Ik zie de toekomst van buizenversterkers realistisch gezien steeds meer boutique en niche dan ooit tevoren. Het zal meer een luxeartikel zijn, in plaats van de basis waarop elke gitaarinstallatie is gebouwd. Net zoals de meeste mensen misschien een set gitaren bezitten, maar slechts 1-2 custom shop-instrumenten (indien van toepassing), zullen buizenversterkers volgen. Vintage versterkerprijzen zullen alleen maar blijven stijgen en over het algemeen zullen alle nieuw gemaakte buizenversterkers waarschijnlijk alleen maar duurder worden in de loop van de tijd.
Het is ook de moeite waard om op te merken dat een paar muziekgenres kunnen dienen als de belangrijkste beschermers van de buizenversterker: bluesmuziek en klassieke rock zijn de belangrijkste genres om het geluid van buizenversterkers te behouden. Aan de andere kant hebben genres als pop, metal, indie en jazz al laten zien dat ze geweldige muziek kunnen maken met amp-sims, digitale versterkers en solid-state-technologie.
Zal de buizenversterker dan uitsterven? Natuurlijk niet! Maar zal het een onmisbaar item zijn in de gereedschapskist van elke gitarist? Absoluut niet. En tot nu toe lijkt er geen reden te zijn waarom een buizenversterker nodig is om geweldige muziek te schrijven of uit te voeren.
PRODUCTIE
Het bouwen van vacuumbuizen zelf begint een soort kunst te worden. Zie ook de youtube video’s hieronder:
https://m.youtube.com/user/glasslinger/videos (spoiler: man in jurk)
https://www.youtube.com/watch?v=RKast1BZ_aE
https://www.youtube.com/watch?v=Imsc_J25QmE
https://www.youtube.com/watch?v=oSgVGwqJ2Jk
https://www.youtube.com/watch?v=GoLsdzA4SYk
Het is moeilijk om vacuümbuizen te maken. Je hebt twee vacuümpompen nodig, een tweetraps roterende schoepenpomp en een diffusiepomp. Deze werken samen om in principe elk spoor van lucht uit de buis te verwijderen, wat nodig is voor de werking van de vacuümbuis. Als je niet alle lucht verwijdert, zul je uiteindelijk een boog vormen in plaats van een elektronenbundel, wanneer de hoge spanning wordt toegepast, en de elektroden in de buis smelten. En je hebt ook glasbewerkingstoortsen en andere apparatuur nodig om de buis te vormen en te verzegelen. En een deel van het werk omvat zelfs het plaatsen van de pennen (voor elektrisch contact) in het glas en het verzegelen van de pennen op hun plaats. Dit betekent dat het glas direct naast de pennen heet genoeg moet zijn om te smelten, maar de metalen pen zelf moet veel koeler zijn (het smeltpunt van glas is veel heter dan het smeltpunt van alle gangbare soorten metaal). Hiervoor is ZEER GESPECIALISEERDE apparatuur nodig, speciaal ontworpen voor de productie van vacuümbuizen, die in staat is om nauwkeurig te regelen waar de hitte wordt toegepast.
De grootste vacuümbuizen ooit gebouwd zijn waarschijnlijk de deeltjesversnellers. De LHC met een lengte van 27 km gebruikt 16 klystronbuizen, die elk 300 kW aandrijven bij 400 MHz om twee protonenbundels op elkaar te laten botsen met multi-TeraElectronVolt-energieën. Interessante samenvatting van het ontwerp op https://accelconf.web.cern.ch/p03/PAPERS/ROAA005.PDF
