De vergassing ging gepaard met symptomen van verlamming van de ademhalingscentra in combinatie met een gevoel van angst, duizeligheid en braken. Bij een voldoende hoge concentratie waterstofcyanide in de lucht treedt de dood zeer snel in, terwijl onder de omstandigheden in het Duitse vernietigingskamp Auschwitz-Birkenau het doden twintig tot dertig minuten duurde.
Polen had een van de grootste Joodse gemeenschappen in Europa vóór de Holocaust. De Joodse gemeenschap in Polen begon rond de tiende eeuw. Tijdens de veertiende en vijftiende eeuw nodigden Poolse vorsten Joden uit om zich te vestigen, vaak vanwege hun economische vaardigheden. Het Pools-Litouwse Gemenebest werd een toevluchtsoord voor Joden, en tegen de zestiende eeuw woonden er bijna tachtig procent van de Joden wereldwijd.
In het Pools-Litouwse Gemenebest (zestiende tot achttiende eeuw), ook wel bekend als Commonwealth, vormt een belangrijk hoofdstuk in de Joodse geschiedenis. Het was een van meest religieus verschillend en tolerante staten in vergelijking met andere Europese landen. De ‘Confederatie van Warschau waarborgde dat. Joden werden niet vervolgd wat het Gemenebest aantrekkelijk maakte. Joden waren betrokken bij het pachten (leasing) van landgoederen en tolheffingen, en speelden ze een belangrijke rol in de economische ontwikkeling, zoals in de ambachten en handel.
In de negentiende en twintigste eeuw trokken veel Joden naar de Verenigde Staten vanwege antisemitisme, pogroms en economische tegenspoed. Tegen 1924 was New York een van de grootste Joodse steden ter wereld mede vanwege antisemitisme en Jodenvervolgingen. Bewegingen zoals die van Theodor Herzl werden populair. Veel Poolse Joden emigreerden naar Palestina dat verwijst naar de uitgestorven cultuur van de Filistijnen en het land Kanaän. Sommige speelden een sleutelrol in de oprichting van de staat Israël.
Hoewel het Gemenebest relatief tolerant was, waren er ook momenten van spanningen. Tijdens de opstand van kozakkenleider Bohdan Chmelnytsky (1648-1657) werden veel Joden in Oekraïne en Oost-Polen slachtoffer van gewelddadige pogroms. Tienduizenden Joden kwamen om in wat een van de grootste tragedies in de Joodse geschiedenis was vóór de Holocaust. Religieus antisemitisme bestond ook in het Gemenebest, vooral aangewakkerd door de katholieke kerk. Joden werden soms beschuldigd van ‘bloedsprookjes’ – valse beschuldigingen van rituele moorden.
Door interne zwakte en externe vijanden werd het Gemenebest in drie fasen (1772, 1793, 1795) opgedeeld door Rusland, Oostenrijk en Pruisen. De Joden van het Gemenebest werden daarmee onderworpen aan de vaak minder tolerante regimes van deze machten. De val van het Gemenebest leidde tot migratie van Joden naar andere gebieden, waaronder West-Europa en de Verenigde Staten. Veel tradities van de Joodse gemeenschappen in het Gemenebest werden echter voortgezet.
Tijdens de Tweede Wereldoorlog dwongen de nazi’s Joden om in afgesloten wijken, zogenaamde getto’s, te wonen, zoals die in Warschau, Lodz en Krakau. De leefomstandigheden waren uitzonderlijk slecht. Ze waren vaak een tussenstation naar vernietigingskampen zoals Treblinka, Sobibor en Auschwitz.
Op het Treblinka-monument in Warschau is te lezen dat driehonderdduizend Joden via het pad vanuit het getto naar de gaskamers zijn geleid en vermoord. In het Hebreeuws en Pools staat geschreven: Laat de aarde mijn bloed niet bedekken en laat er geen plaats zijn voor mijn geschreeuw. (. ארץ אל תכסה את דמי, ואל יהיה מקום לזעקתי/artz el tachsa et dmi, ve’el yehaya mekum liz’akti)
Toen de Joden erachter kwamen dat ze niet naar werkkampen maar naar vernietigingskampen werden gestuurd, kwamen ze eind 1942 in opstand, toen een golf van deportaties stonden te gebeuren en werden de deportaties stopgezet. Ongeveer drie maanden later kwam er een grote Duitse tegenaanval. Met zwaar materieel werden de verschanste opstandelingen bedwongen en huizen platgebrand. Nadat de laatste van de zevenduizend Joden was gesneuveld, werd de oude stadswijk met de grond gelijkgemaakt. Veertigduizend Joden eindigden in vernietigingskamp Treblinka. Van de ongeveer 3,3 miljoen Joden in Polen vóór de oorlog overleefde slechts een klein percentage de vernietigingskampen.
Ook het Poolse verzetsleger ‘Armia Krajowa’ met een sectie voor Joodse aangelegenheden, die de Joodse opstandelingen te hulp schoot en kinderen liet onderduiken in parochies en kloosters trachtte in 1944 de Duitsers uit Warschau te verjagen. De Duitsers wisten de opstand uiteindelijk neer te slaan.
Ulica Próżna (letterlijk: ijdele straat) is een historische straat in de wijk Śródmieście Północne van het stadsdeel Śródmieście in Warschau. Het is de enige voormalige straat in het getto van Warschau waar nog steeds vier huurkazernes te vinden zijn. De straat is een van de weinige fragmenten van ‘Joods Warschau’ waarin het klimaat van de oude Joodse wijk nieuw leven wordt ingeblazen tijdens het Festival van de Joodse Cultuur – Singer’s Warsaw. Het festival wordt sinds 2004 elk jaar in september gehouden in de Próżna-straat en het Grzybowski-plein.
De Russen wisten Auschwitz op 27 januari 1945 te bevrijden. Zevenenhalfduizend gevangenen werden gered. In het nauw gedreven door de geallieerden probeerde de Schutzstaffel (SS) de sporen naar de vernietigingskampen en de Holocaust uit te wissen en organiseerde dodenmarsen waar nog veel gevangenen de dood vonden. Cijfers gaan uit van 7 tot achthonderdduizend mensen, vooral Joden, die daartoe gedwongen werden. Van hen zou 250.000 zijn gedood.
– De bevrijding kwam voor Jacob van Gelder en zijn gezin te laat. Jacob liet het leven op 11 maart 1945 in Buchenwald, zijn vrouw Leny van Gelder-Leraar en hun kinderen, Rachel, Juda en Mina werden al op 6 oktober 1944 na aankomst in Auschwitz vergast. In een briefje aan de buren, familie Bolwijjn, schreef zij: ‘Lieve Lex en Hero, Hierbij deel ik jullie mede dat we moeten vertrekken naar elders. We houden goede moed. Veel liefs Leny van Gelder.’ Het was haar laatste teken van leven.
De Poolse president Andrzej Duda zei in zijn openingstoespraak dat Polen de plicht op zich heeft genomen om de herinneringen aan de Holocaust in bewaring te nemen. Volgens hem is er geen precedent in de geschiedenis en is het van belang ervoor te zorgen dat de wereld nooit meer zo’n menselijke catastrofe laat gebeuren. ‘Het museum is daar een verschrikkelijke getuigenis van’, aldus de president die overlevenden vergezelde bij de ‘Death Wall’ (Doodsmuur), op het erf aan de zijkant van blok 11 bij het leggen van kransen en het aansteken van kaarsen. ‘Laat de herinnering aan de doden en overlevenden voortleven. Moge ze rusten in vrede, zo besloot hij.
Een vertegenwoordiger van ‘De Mars van de Levenden’, een educatief programma dat studenten van over de hele wereld naar Polen brengt, die vervolgens in stilte van Auschwitz naar Birkenau marcheren, zei: ‘Als er geen herinnering zou zijn, zijn we gedoemd om het te herhalen.’ Een overlevende: ‘Hopen dat ons lijden zorgt voor een betere wereld.’
Burgemeester Sadiq Khan van Londen zei als ‘niet-Jood’ dat een bezoek aan Auschwitz de moeite waard is als plek om nooit te vergeten om ervan te leren en leugens over genocide te ontkrachten.
Onderwijsminister Yoav Kisch van Israël stelde dat de strijd om het bewustzijn van de Holocaust wordt verloren als er niet meer wordt herinnerd. ‘Daarom moeten we blijven vechten. Er zijn altijd antisemieten en haatzaaiers. Je ziet het op de universiteiten. Je denkt te hebben gewonnen, maar het is er nog steeds.’
Op de vraag of het begrip genocide niet wordt misbruikt tegen Israël en bedoeld is om de Holocaust te bagatelliseren, zei Kisch dat er geen vergelijking is te trekken met de omvang van de Holocaust toen miljoenen mensen zijn vermoord. ‘Genocide kun je alleen gebruiken als er een voorbedachte rade is om een natie uit te roeien. ‘Het bloedbad wat Hamas op 7 oktober 2023 heeft aangericht was een dag in de Holocaust. Het was bedoeld om het Joodse volk te vernietigen. Dat is wat Holocaust betekent.’
President en gepensioneerd generaal Petr Pavel van Tsjechië zei dat het onmogelijk is als burgers omkomen in een oorlog te spreken van genocide. Het voorbeeld is volgens hem als burgers als schild in een oorlog worden gebruikt zoals Hamas dat heeft gedaan of doet.
Tot slot werden ter nagedachtenis aan de Holocaust slachtoffers kaarsen aangestoken door de overlevenden en hoogwaardigheidsbekleders.
